گنج دانش، انجمن فرهنگی

انجمن فرهنگی اوتصر هتورا (گنج دانش) در سال 1324 شمسی تأسیس شد و فعالیت های فرهنگی و آموزشی خود را با مجوز رسمی وزارت فرهنگ رژیم شاهنشاهی در میان یهود ایران آغاز کرد.

طبق اعتراف و ادعای نشریات یهودی، انجمن مزبور یک تشکیلات صرفا فرهنگی و آموزشی بوده و تمام هزینه و بودجه آن از مرکز انجمن در نیویورک آمریکا تأمین می شده است. نشریه به اصطلاح تربیتی "دیوری بیت شالم" وابسته به گنج دانش از سال 1345 به دو زبان فارسی و عبری منتشر و در آموزشگاه های یهودیان ایران پخش و توزیع می شد.

در زمان پهلوی، شماری از مدارس پسرانه و دخترانه یهود در تهران و برخی دیگر از شهرهای ایران وابسته به انجمن فرهنگی اوتصر هتورا بودند.

درباره چگونگی تأسیس و شروع به فعالیت انجمن فرهنگی اوتصر هتورا، بانیان و شعاع فعالیت آن در یک منبع یهودی چنین نوشته شده است:

"در سال 1324 شمسی شادروان راب اسحاق مئیر لوی از طرف ربانوت اعظم اسرائیل به ایران آمد تا برای یهودیانی که از چنگ نازی های آلمان گریخته بودند و در شهرهای روسیه بسر می بردند بسته های خوراک، لباس، دارو و سایر وسایل زندگی را بفرستد. او متوجه می شود که سطح معلومات یهودیان ایران در زمینه زبان عبری و علوم دینی بسیار پایین است. راب لوی به کمک زنده یاد سلیمان کهن صدق و با اعانه ای که از شخصیت فرهنگ دوست معروف یهودی آمریکایی به نام اسحق شالوم در نیویورک گرفت "اوتصر هتورا" را تأسیس کرد که قسمت بودجه آن را مؤسسه "امریکن جوینت" تأمین می کرد.

راب لوی که با اسحق شالم تماس دائم داشت، شعبه اوتصر هتورا را در ایران افتتاح کرد و با بودجه ای مرتب دریافت می کرد ـ با همراهی زنده یاد سلیمان کهن صدق ـ چندین باب مدرسه رسمی و کلاس های عصر عبری در تهران و شهرستانهای آبادان، اراک، ازنا، بابل، بوشهر، بوکان، تکاب، خمین، خوانسار، رشت، رضاییه، رفسنجان، زرقان، سقز، شاهین دژ، شیراز، کرمان، گلپایگان، مشهد، مهاباد، میاندوآب، نوبندگان و... تأسیس کرد. در مدارسی که آلیانس ایزرائلیت در تهران و شهرستان های اصفهان، بروجرد، تویسرکان، سنندج، کاشان، کرمانشاه، نهاوند و یزد داشت، تدریس زبان عبری و علوم دینی به عهده معلمین اوتصر هتورا بود.

مهاجرت دسته جمعی یهودیان اکثر شهرهای کوچک ایران به اسرائیل یا تهران باعث شد که تعدادی از مدارس اوتصر هتورا و آلیانس در بیش از 20 نقطه ایران تعطیل گردد."

در کتاب تاریخ یهود ایران نیز درباره چگونگی تأسیس انجمن فرهنگی اوتصر هتورا به گونه ای مبهمو چند پهلو سخن به میان آمده است. به بیان دیگر، نویسنده کتاب مزبور اگرچه قادر به کتمان فلسفه پیدایی و ماهیت واقعی انجمن مزبور نبوده است، لیکن به طرز بسیار مجمل و مبهم سعی کرده تا اصل قضیه و ماهیت آن کاملاً آشکار نشود:

بعد از آن که یهودیان فراری لهستانی قبل از خاتمه جنگ دوم از طریق ایران عازم اسرائیل شدند و بعد از مدتی اقامت در تهران به افکار و عدم علاقه عده کثیری از یهودیان ایران به بعضی از مراسم دینی یهود آشنا گردیدند، برخی از این فراریان لهستانی که سمت پیشوای روحانی را داشتند درصدد جلب توجه طبقه مذهبیون یهودیان آمریکا برآمده و موفق هم شدند [!] در این قسمت راب لوی لهستانی مقیم اسرائیل اقدامات لازمه را برای افتتاح مدارسی که زبان عبری را تدریس و انجام مراسم مذهبی را تشویق نماید کرد. در شهرستانهایی که مدارس آلیانس وجود نداشت مانند رضاییه [ارومیه] ، اراک، کرمان و شیراز مدارس مورد نظر را به کمک آقای شلموکهن صدق افتتاح نموده و ضمنا موجب توسعه و تحکیم زبان عبری در مدارس آلیانس گردید اولین قدم شروع به کار در سال 5705=1944 انجام شد.

این انجمن در ابتدا به نام (بریت تورا) بود و بعدا به نام (اوتصر هتورا) خوانده شد. ریاست اوتصر هتورای آمریکا، آقای اسحاق شالوم توجه مخصوص برای جامعه یهود ایران منظور داشت و هر ساله مبلغ معادل یکصد هزار تومان بودجه کمکی از آمریکا توسط مؤسسه (ژوینت) [جوینت ]می رسد.

با توجه تأثیر نیکوی نسبی اقدامات این مؤسسه در ایران از ذکر این نکته نباید خودداری کرد که طرز تعلیم و تربیت محصلین براساس رسومات مذهبی یهود قرار دارد و نه بر پایه اساسی و اخلاقی موسویت که افتخار یهودیت می باشد و این رویه ممکن است در بعضی موارد نتایج معکوس به بار آورد و اگر پیشوایان قوم از هم اکنون از بعضی ازاقدامات راب لوی جلوگیری ننمایند خرابی جبران ناپذیری در روحیه محصلین این مؤسسه وارد خواهد ساخت."

اطلاعات مزبور نه تنها نشانگر ماهیت اوتصر هتورا در ایران و جایگاه تشکیلاتی آن به عنوان شعبه ای از مؤسسه اصلی و مرکزی آن در نیویورک آمریکا است؛ بلکه حکایت از آن دارد که تعلیمات مؤسسه مزبور با دستمایه کاملاً صهیونیستی همراه بوده است.

انجمن فرهنگی اوتصر هتورا، اگرچه در میان یهود ایران پایه گذاری شده بود، لیکن رؤسا و مسؤولان و اداره کنندگان آن، یهودیان خارج از ایران بودند.

در یکی از گزارش های سال 1328 شهربانی کل کشور در این خصوص چنین آمده است:

29 تیر 1328 [شمسی]

شب 23 ماه جاری خانم راب لوی کلیمی رئیس انجمن فرهنگی اوسراتورا [اوتصر هتورا ]تبعه آمریکا مقیم تهران و مسیو کوانکا تبعه فرانسه رئیس کل دبیرستان های اتحاد کلیمی های مقیم تهران و مسیو استانلی تبعه انگلیس بازرس مدارس اتحاد، با اتومبیل سواری شماره 41 تهران [وارد همدان ]شده، شب را در منزل حاج شبان کلیمی بیتوته [کرده ]و روز 23 دبیرستان اتحاد را با حضور سیلور رئیس مدرسه بازدید و بازرسی نموده و ساعت 12 ظهر به سمت کرمانشاه عزیمت نموده اند.

در سال 1334 به مناسبت دهمین سال تأسیس انجمن اوتصر هتورا در ایران، مراسم جشنی از سوی دست اندرکاران آن تشکیلات برگزار شد. مطالعه خلاصه گزارش مراسم مزبور، مندرج در مجله عالم یهود خالی از فایده نیست:

روز سه شنبه بیست و سوم آبان ماه 1334 به مناسبت دهمین سال تأسیس اوتصر هتورا در ایران و همچنین به منظور گشایش دبستان جدیدالتأسیسپسرانه گنج دانش از طرف انجمن مرکزی اوتصر هتورا جشن مفصلی در محل دبستان گنج دانش برگزار گردید که عده ای از رؤسای تشکیلات و سازمان های خیریه و فرهنگی و شخصیت های برجسته در آن شرکت جسته بودند.

پس از نواختن سرود شاهنشاهی آقای مرتضی سنهی نایب رئیس انجمن جشن را اعلام و بعدا خطابه جناب آقای اریه نماینده مجلس شورای ملی توسط آقای ذبیح اله اریه قرائت گردید.

سپس آقای آندره کوهنکا نماینده آلیانس ایسرائیلت در ایران سخنرانی مفصلی به زبان فرانسه درباره تشکیلات اوتصر هتورا و پیشرفت های اخیر ایراد کردند که توسط خانم کوهنکا ترجمه شد و بعد از آن جناب آقای لاسکو رئیس انجمن خیریه جوینت نطق مؤثری به زبان انگلیسی که توسط خانم حکمت ترجمه شد در خصوص تشکیلات اوتصر هتورا و جدیت های آقای سلیمان کهن صدق مدیر اوتصر هتورا که در غیبت جناب آقای راب لوی سرپرستی مؤسسات اوتصر هتورا را به عهده داشتند ایراد نمودند.

سپس آقای راب لوی سخنرانی مهیج و شیرینی به زبان عبری که توسط آقای سلیمان کهن صدق ترجمه شد به شرح ذیل ایراد فرمودند [:]

(...) وظیفه ما است که با اعلیحضرت محبوب پدر تاجدار خود وفادار باشیم که ما را آزادی بخشید که بتوانیم در راه نیل به مقصود خود وظیفه خود را انجام دهیم.

سپس از آقای کوهنکا تشکر کردند و فرمودند که بنده با آقای کوهنکا رئیس مؤسسه آلیانس برای پیشرفت فرهنگ همکاری تام داشته و دارم.

سپس آقای یوسف بن نیسان رئیس آژانس یهود (سخنوت) در ایران نطق نسبتا کوتاه و مؤثری فرمودند که با کف زدن های حضار مواجه گردید.

انجمن اوتصر هتورا برای ترغیب جوانانیهودی، پس از پایان دوره های آموزشی ویژه، به آنان گواهینامه مخصوص گنج دانش اعطا می کرد:

"بنابه دعوت انجمن گنج دانش عصر روز یکشنبه گذشته برای توزیع گواهینامه های فارغ التحصیلان سمینار دوساله دختران و پسران یهودی عده ای در حدود یکصد و پنجاه نفر از اعضاء انجمن های یهودی و کارکنان مؤسسات یهود در کنیسای فخرآباد واقع در دروازه شمیران محل دبستان گنج دانش (اوستر هنورا) [اوتصر هتورا] حضور یافته و در این اجتماع پس از خواندن سرود توسط دانش آموزان فارغ التحصیل، راب لوی رئیس اوتصر هتورا در ایران نطقی به زبان عبری راجع به خدمات فرهنگی گنج دانش ایراد و اظهارات او به وسیله داود اوریل [اوریل داودی] معلم گنج دانش به فارسی ترجمه شد و سپس بانو سپهر معلم سمینار در مورد زحمات شبانه روزی معلمین و خدمات راب لوی سخنرانی کرده و ضمن اظهار تشکر از نمایندگان اعزامی یهود تقاضا کرد که قسمتی از بودجه مدارس را تأمین کنند.

بعد پیات تبعه اسرائیل و معلم زبان عبری راجع به اعزام محصلین یهود به اسرائیل و لزوم علاقه مندی محصلین یهود ایرانی به زبان عبری مطالبی اظهار و توصیه نمود که بیشتر به موضوع اعزام محصلین به اسرائیل توجه شود و در خاتمه معاون جوینت امریکن راجع به تأسیس و تاریخچه جوینت سخنرانی کرده و یدید (یا) شوفط روحانی یهود نیز ضمن بیان کوتاهی از راب لوی رئیس و کارکنان گنج دانش تمجید و قدردانی نمود." (سند ساواک، شماره 2ـ3ـ157، تاریخ 16/1/1329)

اعزام معلمان مدارس و آموزشگاه های یهودی به سرزمین های تحت اشغال رژیم صهیونیستی به منظور تکمیل دوره های آموزشی آنان در اسرائیل، از جمله اقدامات انجمن فرهنگی اوتصر هتورا بود. معلمین یهودی آموزش دیده در اسرائیل ابزار تبلیغیمناسبی در جهت اهداف صهیونیسم در میان جوانان و نوجوانان یهود ایران بودند:

"به مناسبت ورود آقای شتین [اشتین] برگ و حکیمی و سایر آموزگاران یهودی ایرانی از اسرائیل ساعت 18 روز 24/6/39 از طرف انجمن فرهنگی اوتصر هتورا (گنج دانش) مجلس جشنی در محل دفتر انجمن برقرار گردیده و در این مراسم معلمین مدارس SKeuilergنماینده مذهبی اعزامی اسرائیل کارمندان آژانس یهود، حکیمی و عده دیگر حضور داشتند. ابتدا سلیمان کهن صدق مدیر گنج دانش معلمین اعزامی را معرفی و از حکیمی سرپرست هیئت تقاضا کرد نطقی ایراد نماید. وی شمه ای از مشاهدات خود از مؤسسات فرهنگی و مذهبی اسرائیل را شرح داد و از جوینت امریکن که مخارج رفت و آمد هیئت را پرداخته تشکر کرد. سپس راب لوی اظهار داشت که سلیمان حیم مشغول تهیه فرهنگ لغت عبری به فارسی است و رئیس جمهور اسرائیل از ایشان دعوت نموده که زودتر این فرهنگ را تکمیل نماید.

نماینده جوینت امریکن نطقی به زبان انگلیسی ایراد کرد و ضمن تشویق اعضاء آرزو کرد در این مسافرت بر معلومات زبان ادبی و عبری آنها افزوده شده باشد. سپس چند نفر دیگر صحبت کردند جلسه ساعت 30/20 ختم شد." (گزارش ساواک، شماره 2ـ3ـ3336، تاریخ 26/6/1339)

انجمن فرهنگی اوتصر هتورا اگرچه از سوی کانون های یهودی خارج از کشور در میان جامعه یهود ایران پایه گذاری شد و گسترش یافت، لیکن پس از تحکیم و استقرار و سپس تقویت، به تدریج مدیریت آن به عهده یهودیان داخلی واگذار شد. این موضوع به گونه ای برای یهودیان ایرانی قابل توجه بود که مجله عالم یهود با چاپ عکس سلیمان کهن صدق مدیر وقت انجمن مزبور در سال 1334 نوشت:

"از میان مؤسسات خیریه و یا فرهنگیبین المللی یهودیان، انجمن اوتصر هتورا تنها مؤسسه ای است که مدتی است مدیریت آن مستقیما به یکی از یهودیان ایرانی واگذار شده است."

متن مزبور نه تنها ماهیت و فلسفه تأسیس و فعالیت کانون ها و مؤسسات یهودی داخلی را بیش از پیش آشکارتر می سازد، بلکه اهداف سازمان ها و تشکل های مرموز صهیونیستی خارج از کشور را در ایجاد و راه اندازی این قبیل دستجات و مؤسسات روشن تر می نمایاند.

انجمن اوتصر هتورا اگرچه در ظاهر به صورت یک تشکیلات فرهنگی و آموزشی در میان جامعه یهود ایران فعالیت می کرد، اما همیشه نسبت به آرمان صهیونیسم وفادار بود و از تلاش در این مسیر غافل نبود:

"آقای کهن معلم زبان عبری، اهل شیراز و کارمند انجمن فرهنگی اوتصر هتورا (گنج دانش) در مسجد (کنیسه) پس از انجام نماز شب شنبه اظهار داشت که انجمن فرهنگی مزبور مشغول جمع آوری اعانه جهت کمک به کشور اسرائیل می باشد و اوراقی به همین مناسبت تهیه کرده و به وسیله کارکنان خود مشغول جمع آوری اعانه می باشد." (گزارش ساواک، شماره 53110/20 ه 4، تاریخ 22/11/1348)

جالب توجه است که مؤسسات و سازمان های یهودی داخل ایران با همه پیوند و وابستگی تشکیلاتی به کانون های یهودی خارج از کشور، با مجوز دستگاه های رسمی دولت شاهنشاهی فعالیت می کردند. یا در مواقع مقتضی نسبت به تجدید و تمدید مجوز خود مبادرت می ورزیدند. به طوری که انجمن فرهنگی اوتصر هتورا (گنج دانش) نیز در سال 1352 مجددا از مراکز رسمی ذی ربط کشور پروانه فعالیت اخذ کرد که در سند ساواک (شماره 2449/341، تاریخ 8/10/1352) به آن اشاره شده است:

"درباره: انجمن فرهنگی اوتصر هتورا (گنجدانش)

اخیرا انجمن فوق الذکر به عضویت عنایت بوهمت، ماشااله رحمان پورداود، یعقوب نگاری، داود آشوری، اسحاق اریه، جبرائیل اریه و عبداله نتنالی تجدید انتخابات نموده و پروانه آن به شماره 617ـ6513، 18/9/52 تجدید گردیده است. ضمنا نشانی انجمن موصوف خیابان حافظ، کوچه سپهبد شماره 22 می باشد.

مدیر کل اداره سوم ـ ثابتی (امضا از طرف)

مأخذ:

1. اقتباس از: سازمان های یهودی و صهیونیستی در ایران، مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، تهران، بهار 1384.