آذربایجان ـ اسرائیل، روابط

تحولات پس از فروپاشی شوروی، اسرائیل را برآن داشت تا بلافاصله پس از استقلال جمهوریهای سابق، روابط خود را با ابزار دیپلماسی و تجارت توسعه بخشد. از آن پس اسرائیل کوشید تا نقش فعالی را در تحولات آذربایجان بازی کند. اسرائیل در راستای سیاستهای خود در پی دستیابی به یک متحد غیرعرب در منطقه قفقاز و آسیای مرکزی بود و آذربایجان نیز سعی می کرد از طریق اسرائیل، دروازه روابط با غرب (عموما) و آمریکا (خصوصا) را فتح کند.

در مارس 1992 پروازهای مستقیم چارتر میان آذربایجان و اسرائیل به طور منظم برقرار شد. اولین دیدار مقامات جمهوری آذربایجان از اسرائیل در سپتامبر 1992 صورت گرفت و اسرائیل در فوریه 1993 در باکو سفارت خود را افتتاح کرد و بنیامین نتانیاهو نخست وزیر وقت اسرائیل در 29 اوت 1997 در راه بازگشت خود از ژاپن و کره جنوبی طی یک توقف کوتاه در باکو، با حیدرعلی اف رئیس جمهور آذربایجان ملاقات کرد؛ سفری که منجربه توسعه چشمگیر حجم روابط میان دو کشور شد. اگرچه تا سال 2006 آذربایجان سفارت خود در تل آویو را راه اندازی نکرد، اما همواره از تلاش خود برای باز کردن سفارت در صورت مهیا شدن شرایط سخن گفته است.

الف ـ تاریخچه حضور یهودیان در آذربایجان:

بنابر ادعای منابع صهیونیستی، سابقه حضور یهودیان در منطقه آذربایجان به قرنها قبل بازمی گردد.یهودیان آذربایجان به دو گروه عمده تقسیم می شوند: اشکنازیها و یهودیان ایرانی. اشکنازیها در قرن 19 همزمان با تلاشها و فعالیتهای روسیه تزاری برای تحمیل فرهنگ خود بر منطقه، به آذربایجان مهاجرت و در آنجا سکونت گزیدند. دسته ای دیگر از اشکنازیها نیز در دوره جنگ جهانی دوم برای فرار از دست نازیها به آذربایجان مهاجرت کردند. یهودیان ایرانی که به یهودیان کوهستان قفقاز معروفند، حدود دو هزار سال قبل در این منطقه سکنی گزیده اند. این دسته از یهودیان به علت مجاورت و همزیستی با مسلمانان، زبان تاتی (Tati) را از مسلمانان فراگرفتند، اما همچنان به دین خود باقی ماندند.

این تحول منجر به آن شد تا این دسته از یهودیان به یهودی ـ تاتی معروف شوند. بعدها آنان تحت برخی شرایط به روستاهای کوهستانی طرف دیگر دریای سیاه و خزر مهاجرت کردند. در پایان قرن 19 و آغاز قرن بیستم، یهودیان کوهستان به عنوان مزرعه دار و باغدار در جوامع کوچک و منزوی خود زندگی می کردند. عمده ترین مناطق سکونت یهودیان در آذربایجان عبارتند از:

1 ـ روستای پریوولنوئه:

این روستا (Privolnoe) روستایی دورافتاده در شمال رشته کوههای تالش که محل سکونت دو گروه کوچک یهودیان کوهستان یعنی گروه گریم (Greim) یا گرئی زدک (GereiTzedek) و گروه سوبوتنیکها (Sobbotniks)است. گریمها که 35 تا 40 درصدجمعیت روستای پریوولئونه را تشکیل می دهند، اشکنازیهای ارتدوکسی اند که اغلب تحصیلکرده اند. این دسته از یهودیان به کودکان خود زبان عبری را آموخته و در مدارس نیز به این زبان تحصیل می کنند. سپس آنان را به مدارس یهودی ـ مذهبی (یشیوا) در روسیه یا اسرائیل می فرستند. اگرچه در سال 1936 و به دستور استالین دو کنیسه گریمها بسته شد و آنان دیگر نه کنیسه و نه حاخام دارند، اما اکثر آنها (مخصوصا زنان گریمی) کاملاً مذهبی اند. با این حال از دهه 1960 و پس از آن جوانان گریمی برای تحصیل در دانشگاههای روسیه، این منطقه را ترک کرده و به همین خاطر جامعه گریمی از هم پاشیده و در حال متلاشی شدن است، اما وضعیت سوبوتنیکها بهتر است.

2 ـ کوبا:

کوبا (Kuba) در سال 1742 و به دست فتحعلی خان ساخته و محلی برای سکونت یهودیان آواره از خانه و کاشانه خود شد. رود کوچک گوریانچای این شهر را به دو بخش تقسیم می کند: مسلمانان شیعه آذری در شمال و یهودیان در ساحل جنوبی این رود، سکونت دارند. بخش یهودی نشین شهر کوبا به شهرک یهودیان یورسکاتیا اسلوبودا (Yeverskatya Sloboda)معروف است که در زمان اتحاد جماهیر شوروی نام آن را به "شهرک سرخ" تغییر دادند. جمعیت اسلوبودا را یهودیان روستاهای کلگات (Kulgat) ، کرچاگ (Karchag) شودوح (Shuduh) و کریز (Kryz)تشکیل می دهند. در دهه 1780 یهودیان استان گیلان به این شهر مهاجرت کردند. هر یک از گروهها، محله جداگانه ای برای خود دارند. به علت همزیستی و همجواری یهودیان با مسلمانان در "اسلو بودا"، این شهرک به اورشلیم (بیت المقدس) کوچک معروف شده است. در سال 1938، اتحاد جماهیر شوروی، یهودیان کوهستان را مجبور به تغییر خط و زبان خود کرد. در سال 1991 و به دنبال فروپاشی شوروی جمعیت یهودیان اسلوبودا کاهش چشمگیری یافت و اغلب آنان برای یافتن فرصتهای بهتر اقتصادی به اسرائیل، آمریکا و اروپا مهاجرت کردند. جامعه فقیر کنونی اسلوبودا شدیدا وابسته به حمایت مالی خویشاوندان خود در خارج کشور و سازمانهای خیریه یهودی از جمله AJDC (American Joint Distribution Committee) است. پس از قدرت گیری حیدرعلی اف سه کنیسه و کالج یهودی که در دوره های قبل تخریب و تملک شده بود به جوامع یهودی برگردانده شد. علی اف بازسازی ساختمانها را تسهیل و روابط خوبی با یهودیان برقرار کرد. جمعیت امروزی یهودیان در شهر کوبا تقریبا سه هزار نفر است.

3 ـ باکو:

باکو پایتخت آذربایجان تقریبا 15 هزار یهودی را در خود جای داده است. با تأکید بر اصل "آزادی ادیان" در قانون اساسی آذربایجان، جوامع یهودی در باکو رشد و توسعه چشمگیری یافته اند. شهر باکو دارای سه کنیسه و 10 تا 15 سازمان یهودی فعال است که یکی از مهمترین آنها "مرکز اسرائیلی برای برنامه های آموزشی" نام دارد. ضمنا در این شهرک یک روزنامه یهودی چاپ و منتشر می شود."

از دیگر مناطق سکونت یهودیان در آذربایجان می توان به روستاهایی چون کراسنایا (Krasnaya) و وارتاشن (Vartashen) اشاره کرد.

ب ـ عوامل و شرایط مؤثر بر توسعه روابط :

روابط دیپلماتیک رسمی میان آذربایجان و اسرائیل تنها دو سال پس از به رسمیت شناخته شدن آذربایجان از جانب اسرائیل یعنی در سال 1993 آغاز شد و سپس رشد چشمگیری پیدا کرد. شدت و حدت توسعه روابط به گونه ای بود که الیعزر یوتوت (Eliezer Yotvat) اولین سفر اسرائیل در آذربایجان ادعا کرد که موفق شده است روابط اسرائیل و جمهوری آذربایجان را از نقطه "صفر" به "سطح عالی" برساند.

مهمترین دلایل و شرایط مؤثر در توسعه روابط سیاسی، اقتصادی و نظامی ـ امنیتی اسرائیل و آذربایجان عبارتند از:

1 ـ دلایل و شرایط سیاسی:

نگرش آذربایجان به روسیه و موقعیت استراتژیک خود در منطقه همواره منفی و بدبینانه بوده است. جمهوری آذربایجان از سال 1988 یعنی حتی قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، به واسطه نوع ساختار و مرزبندی قومی در منطقه قفقاز درگیر مناقشه ای با منشأ قومی و مذهبی به نام مناقشه قره باغ است که بر اثر آن و به ویژه از سال 1992 تا به امروز حدود 20 درصد خاک خود که شامل ایالت خودمختار قره باغ و مناطق پیرامونی آن می شود را از دست داده است. حمایت علنی روسیه از قره باغ و ارمنستان باعث شده است که نگرش آذربایجان به سیاست خارجی این کشور همواره با چاشنی بدبینی و ترس همراه باشد. همجواری با قدرت منطقه ای ایران نیز یکی دیگر از دلایل نگرانیهای منطقه ای آذربایجان است.

پراکندگی جمعیت آذری در منطقه با نرخ مثبت برای ایران، همواره دغدغه جذب ساکنان آذربایجان به ایران را رقم می زند. مجموعه تحولات فوق باعث شده است تا آذربایجان برای حل بحران به غرب، متوسل شود. حضور آمریکا در آسیای میانه پس از 11 سپتامبر این حس را در آذربایجان تقویت کرد که تحت این شرایط روابط با آمریکا را توسعه بخشد و مسئولان آذربایجان که از گذشته دور از نفوذ یهودیان در آمریکا و لابی قدرتمند آنان آگاه بودند، یکی از مبانی سیاست خارجی خود را برپایه نزدیکی هرچه بیشتر به یهودیان پایه ریزی کردند. افرایم اینبار رئیس مرکز بگین ـ سادات معتقد است که ترس از اسلام رادیکال و ایران و بدگمانی نسبت به روسیه، آذربایجان را مجاب کرده است تا به بلوک غرب بپیوندد. در ضمن وی یادآور می شود که آذربایجان می خواهد از طریق اسرائیل از آمریکا امتیاز بگیرد. به عبارت دیگر، آذربایجان آرزومند با اسرائیل، مورد توجه آمریکا قرار بگیرد.

حکومت آذربایجان در راستای اصول سیاست خارجی خود روابط خوبی را با یهودیان ساکن این کشور دنبال می کند. دیدار حیدرعلی اف رئیس جمهور آذربایجان از کنیسه شهر تانس (Tats) و نصب تصویر او در دفتر کنیسه یکی از نشانه های اینبهبود روابط است. علی رغم آن که دولت حاکم بر آذربایجان، شیعی است، اما جوامع یهودی آن مواجهه کمتری با موضع گیری آنتی سمیتیک دارند.

جندی زلمانویچ (Genddy Zelmanovich) رئیس جامعه یهودیان اشکنازی آذربایجان معتقد است که یهودیان آذربایجان مسائل و مشکلات یهودیان جوامع دیگر را ندارند. مارک لوین جوامع دیگر را ندارند. مارک لوین معاون اجرایی NCSJ نیز معتقد است: آذربایجان کشور مسلمانی است که در آن، جامعه یهودی به هیچ عنوان تهدید نمی شود و حکومت، روابط دیپلماتیک مناسبی با اسرائیل دارد. حیدرعلی اف در 19 آوریل 2001 در پیام به یهودیان این کشور، کشتار یهودیان در جنگ جهانی دوم را فاجعه خواند و با یهودیان کشورش ابراز همدردی کرد. رئیس جمهور در پیام دیگری نقش یهودیان در تاریخ و فرهنگ جمهوری آذربایجان را مهم توصیف کرد.

جمهوری آذربایجان در کنفرانس بین المللی ضد نژادپرستی در شهر دوربان آفریقای جنوبی سندی که اعضای سازمان کنفرانس اسلامی در محکومیت رژیم صهیونیستی به این کنفرانس ارائه کرده بودند را امضاء نکرد. وزارت امور خارجه آذربایجان دلیل این اقدام را جلوگیری از به هم خوردن روابط آذربایجان با اسرائیل عنوان کرد. حیدرعلی اف به مناسبت سالگرد تشکیل رژیم غاصب صهیونیستی ضمن ارسال پیام تبریک به رئیس جمهور و نخست وزیر رژیم صهیونیستی ابراز امیدواری کرده است که رهبران رژیم صهیونیستی در راستای گسترش مناسبات هرچه بیشتر باکو ـ تل آویو از هیچ تلاشی فروگذار نکنند.

در تبیین تاریخچه این راهبرد به عملکرد اسرائیل در سالهای دهه 1950 اشاره می شود. در آن زمان دیوید بن گوریون رهبر اسرائیل درصدد بود تا یک اتحاد خاورمیانه ای غیر عربی شامل ترکیه، اتیوپی، ایران و اسرائیل به وجود آورد. سیاست مذکور که به عنوان استراتژی پیرامون Priphery Strategy نامیده می شد، به دلیل سقوط شاه ایران در اواخر دهه 1970 به شکست انجامید.

از آن پس اسرائیل درصدد ایجاد روابط دوستانه با کشورهایی بود که اکثر جمعیت شان را مسلمانان تشکیل می دادند تا به این ترتیب، وجهه دینی درگیری اسرائیل با اعراب را کمرنگ ساخته و حتی به حذف آن کمک کند. موفقیت اسرائیل در این سیاست، می توانست به از بین بردن این برداشت که تمام کشورهای مسلمان علیه اسرائیل متحد شده اند، بینجامد.

یکی دیگر از زمینه های تقویت روابط صهیونیستی، اشتراک منافع آن دو از ناحیه ایجاد و توسعه روابط با ترکیه است. برای اسرائیل ترکیه دروازه ورود به آسیای میانه و قفقاز است. حمایت ترکیه از آذربایجان در جنگ آذربایجان و ارمنستان در آوریل 1993 و موضع گیریهای جانبدارانه بعدی ترکیه نسبت به آذربایجان در بحران قره باغ و تمایل و تحسین آذربایجان از ترکیه دموکراتیک، بهره مندی ترکیه از اقتصاد بازار آزاد و نظام سیاسی مبتنی بر سکولاریسم علی رغم ماهیت اسلامی جامعه، زمینه های تحکیم روابط آذربایجان و ترکیه را فراهم آورده است، پیوندی که به احیاء جهان ترکیمی اندیشد.

بر مبنای این اشتراک منافع، نوعی اتحاد سه جانبه میان باکو ـ آنکارا ـ تل آویو شکل و توسعه یافت.

آذربایجان تا حدودی موفق شد از طریق اسرائیل، دروازه غرب را بگشاید، به گونه ای که در برهه ای، آذربایجان که غرب و به ویژه آمریکا را ناتوان از حل مسئله قره باغ دید، تصمیم گرفت ضمن تجدیدنظر در سیاست خارجی خود، از تواناییهای روسیه برای حل بحران استفاده کند. این کشور حتی کوشید تا روابط خود با تهران را بهبود بخشد. همین چرخش، دلیل کافی بود تا آمریکا سعی در تقویت و بهبود روابط خود با آذربایجان داشته باشد. اما از آنجا که به دلیل موضع گیری کنگره در مخالفت با اقدامات آذربایجان در ارمنستان نمی توانست آشکارا از این کشور حمایت کند، اسرائیل را به ایجاد رابط صمیمانه تر با آذربایجان تشویق کرد.

2 ـ دلایل و شرایط اقتصاد:

جمهوریهای جدید آسیای مرکزی از نظر اقتصادی آن قدر فقیرند که مایلند کمک مالی پیشنهادی هر کشوری را به شکل سرمایه گذاری یا کمک مستقیم بپذیرند. نرخ رشد بالای بیکاری در آذربایجان و نگاه نیروی کار آن به ایران، این نکته را به اذهان سیاستمداران اسرائیلی متبادر ساخته که این کشور می تواند با سرمایه گذاری مالی و تأسیس مراکز صنعتی، نگاه آذربایجان را به خود معطوف سازد. بنابر عقیده اقتصاددانان اسرائیلی، از آنجا که اقتصاد اسرائیل مبتنی بر صنایع سبک، تکنولوژی بالا و کشاورزی است، از این رو می تواند به آذربایجان مستعد توسعه بخش غیرنفتی از جمله صنایع پتروشیمی کمک شایانی کند. به عنوان مثال، شرکتهای اسرائیل نتافیم (Netafim) ، تاهال (Tahal) ، آربل (Arbel)و فابرن گاردنز (Fabren Gardens) در زمینه های فرآوری و بسته بندی فرآورده های کشاورزی، سیستمهای آبیاری قطره ای، ماهیگیری و طرحهای کشاورزی در آذربایجان فعالیت دارند.

نفت دیگر عامل تقویت روابط اقتصادی آذربایجان و اسرائیل است. اسرائیل به عنوان دومین خریدار بزرگ نفت آذربایجان، تقریبا یک ششم نفت مصرفی خود را از آذربایجان وارد می کند. تأسیس خط لوله نفتی باکو ـ جیحان از جمله موارد مهم سیاسی، اقتصادی و استراتژیک میان اسرائیل و آذربایجان است. آذربایجان به علت عدم دسترسی به آبهای آزاد تنها از دو مسیر قادر به صدور نفت خود به جهان است: مسیر "ایران و خلیج فارس" و "ترکیه و دریای سیاه". کیفیت نفت دریای خزر نیز با اقبال گسترده ای در جهان صنعتی روبه رو است. واشنگتن نیز در تلاش است تا با جلب حمایت کشورهای طرفدار غرب منطقه یعنی آذربایجان، ترکیه و گرجستان انحصار نفت را در مقابل مسیر قطب مخالف یعنی روسیه و ایران از آن خود سازد.

بر همین اساس اسرائیل با پیوستن به بلوک غرب درصدد است تا از سویی، دسترسی به نفت مورد نیاز خود را تضمین کند و از سوی دیگر، قرار دادن خود در مسیر عبور نفت، از حق ترانزیت وموقعیت استراتژیک آن بهره برداری کند. بنابراین، تل آویو سعی وافری داشت تا آذربایجان را قانع کند که مسیر باکو ـ جیحان بهتر و سودمندتر از مسیر ایران ـ خلیج فارس است. نفت آذربایجان از طریق باکو ـ تفلیس و جیحان به دریای مدیترانه در 373 مایلی شهر بندری اشکلون (عسقلان) می رسد. جیحان همچنین فاصله چندانی با پالایشگاه حیفا ندارد و نکته دیگر آن که، از طریق مسیر اشکلون ـ ایلان نفت، در دریای سرخ به هندوستان، چین و ژاپن عرضه می شود.

در ازای انتفاع و مشارکت اسرائیل از این پروژه و دریافت نفت، آذربایجان نیز از خدمات پزشکی، زیرساختاری و تکنولوژی عالی بهره مند می شود. در سایه این تحولات، تراز تجارت اسرائیل و آذربایجان از سه میلیون و 500 هزار دلار در چهار ماهه اول سال 1993 به 205 میلیون و 800 هزار دلار در سال 2004 و به رقم 104 میلیون و 500 هزار دلار در چهار ماهه اول سال 2006 افزایش یافت. به گونه ای که حتی برخی ادعا کرده اند آذربایجان قطب همکاری اقتصادی اسرائیل در منطقه است.

3 ـ دلایل و شرایط نظامی ـ امنیتی:

مقامات آذربایجان به خاطر آنچه خود آن را ترس از انقلاب اسلامی ایران می نامند همکاریهای اطلاعاتی و امنیتی نزدیکی با اسرائیل برقرار کرده اند. این همکاریها که پس از دیدار نتانیاهو که از باکو، توسعه یافت، شامل تبادل اطلاعات، اطلاعات روزانه و تجزیه و تحلیل داده ها (داده های گردآوری شده توسط ماهواره های اسرائیلی) است. اسرائیل به آموزش نیروهای امنیتی و اطلاعاتی آذربایجان مبادرت می ورزد، ضمن آن که امنیت و حفاظت از رئیس جمهور آذربایجان در سفرهای خارجی را برعهده دارد. اسرائیل با موافقت و همکاری آذربایجان دستگاههای الکترونیکی استراق سمع را در مرز ایران و آذربایجان و دریای خزر کار گذاشته است. در سال 2003 توافقنامه ای به امضاء رسید که براساس آن آذربایجان اطلاعات جمع آوری شده توسط ایستگاه راداری قبله در مورد تحرکات هوایی منطقه را در اختیار رژیم صهیونیستی استقرار پایگاه ماهواره جاسوسی افق 4، در مرزهای ایران است.

اسرائیل و آمریکا، آذربایجان را ایستگاه مناسبی برای حمله به مراکز نظامی و هسته ای ایران می داند.

همچنین آذربایجان در نتیجه بحران قره باغ به مدرنیزه کردن نیروهای ارتش خود همت گماشت. در این میان کارخانه های نظامی اسرائیل، تأمین کننده اصلی جنگنده های هوایی، توپخانه ها، ضد تانکها و صنایع ضد میکروبی آذربایجان محسوب می شوند.

مآخذ:

1. احمدی، حمید: استراتژی اسرائیل در جمهوری آذربایجان و آسیای مرکزی، فصلنامهمطالعات خاورمیانه، شماره ششم، شماره 4، زمستان 1378.
2. www.Jewishvrtuallib ary. rg/Jsource/vjw/Azerbaijan.ht ml.
3. www.Jewishgen.org/cemetery/mem/azerbaijan.html.
4. www.Jewishgen.org/cemetery/archive/
5. 2002/media/cjnc29apr02.htm.
6. www.ncsj.org/Auxpages/021306Azerbaijan. shtml.
7. www.washington institute.org/temeplate co5.php?CID=2287.
8. www.export.gov.il/Eng/Aritcles/Article.asp?category ID=399. Article ID=3059.
9. www.Gasandoil.com/goe/company/cneb 2547.htm.
10. www.Trumpetamerica.org/060610 ta 2115.html.
11. www.Jpost.com/Servlet/Satelite?cid=1139395 389804.