ترکمنستان ـ اسرائیل، روابط

این جمهوری با جمعیتی بالغ بر 5/3 میلیوننفر و مساحت 488 هزار کیلومترمربع که چهارپنجم آن صحرای معروف "قراقوم" است در منتهاالیه جنوب غربی آسیای مرکزی یا حاشیه جنوبی شوروی سابق قرار دارد. این کشور از سمت غرب تماما مجاور دریای خزر است و تنها بندر مناسب سواحل غربی این دریاچه به نام کراسنوسک در خاک این جمهوری قرار دارد.

جنوب ترکمنستان با مرزی به طول کمتر از نهصد کیلومتر از طریق ترکمن صحرای مازندران و رودخانه اترک و بخشی از جبال الله اکبر، به مازندران و خراسان ایران محدود است و نیمه دیگر جنوب آن به افغانستان ختم می شود. شمال این جمهوری با قزاقستان و شرق آن با ازبکستان همسایه است. این جمهوری دارای 15 شهر و 74 شهرک است که پایتخت آن عشق آباد و شهر باستانی مرو و بندر کراسنوسک از مهمترین شهرهای این کشور است.

ازجمله شاهکارهای مهندسی این کشور کانال عظیم 1100 کیلومتری قراقوم است که در اوایل دهه پنجاه میلادی توسط روسها و با استفاده از نیروی کار زندانیان ساخته شد که حدود پنج سال به طول انجامید. ایجاد این کانال شرایطی را فراهم ساخت که حکومت استالین موفق شد عشایر را در این منطقه سکونت دهد و به دنبال آن زمینهای مساعدی برای کشت و زرع به وجود آمد، و اگر این اقدام نبود، ترکمنستان با شرایط دشوارتری از نظر کشت و زرع روبه رو می بود.

الف ـ اهمیت ترکمنستان:

ترکمنستان به عنوان تنها کشور آسیای میانه که با ایران هم مرز است، از امتیاز ویژه ای برخوردارمی باشد. زیرا چهار کشور دیگر آسیای میانه تنها از طریق افغانستان و بخش غربی و نسبتا عقب مانده چین با جهان خارج از روسیه تماس دارند و داشتن ارتباط از طریق ترکمنستان با ایران جهت دسترسی به خاورمیانه، ترکیه، خلیج فارس و پاکستان از الزامات این کشورهاست. ترکمنستان به رغم برخی از ضعفهای جمعیتی یا فرهنگی از این امتیاز بهره مناسبی جهت ایفای نقش مؤثر در آسیای مرکزی می برد.

از سوی دیگر این ویژگی جغرافیایی، ترکمنستان را به عنوان پنجره آسیای میانه شناسانده و تنها راه مناسب دسترسی دیگران به این کشورها با توجه به مشکلات سیاسی افغانستان و ویژگی سرزمین غرب چین، از راه ایران و ترکمنستان می باشد. زیرا ارتباط راه آهن جمهوری اسلامی ایران به راه آهن آسیای مرکزی ترکمنستان، با ساخت 130 کیلومتر خط آهن در صحرای ترکمنستان و 170 کیلومتر در کوهستانهای سرخس خراسان، مسیر جاده ابریشم را مجددا احیاء خواهد کرد.

وجود منابع گاز و نفت و تولیدات پنبه موجب گردید تا این جمهوری نسبتا کم جمعیت و مرتبط با کشورهای خارج، از استعداد اقتصادی مناسبی برخوردار گردد. درحال حاضر ظرفیت استخراج گاز سالیانه 80 میلیارد مترمکعب است و ذخایر آن 1/8 تریلیون مترمکعب برآورد شده است.

همچنین ظرفیت استحصال نفت سه میلیون تن در سال می باشد و کیفیت پنبه تولیدی این کشور در سطح بالایی قرار دارد. منابع سولفات سدیم طبیعی عظیمی در منطقه "قره بغازگل" در مجاورت دریای خزر وجود دارد که یکی از بزرگترین منابع جهانیاست. معادن "نبتونیتا"، سرب، روی، مس، جیوه، نمک، ید، برم، طلا و پلاتین نیز از ذخایر این کشور است. ولی به رغم پتانسیلهای بالای اقتصادی، به علت مشکلات ناشی از استقلال، دچار کسری موازنه پرداخت زیادی است.

جمهوری ترکمنستان در تولید نفت و گاز در جمهوریهای سابق شوروی رتبه سوم را به خود اختصاص داده بود. از نظر فرهنگی و سطح تعلیم و تربیت این کشور موقعیت ویژه ای را دارا می باشد و حدود 97 درصد جمعیت قابل تعلیم آن با سواد می باشند. کتابت و الفبای ترکمنستان قبلاً به حروف عربی بود، ولی از سال 1940 شوروی سابق حروف عربی را حذف کرد و به جای آن حروف "سیریلید" را که به حروف ابجد اسلاوی قدیم نزدیک بود، در این جمهوری رایج کرد.

ب ـ عوامل مؤثر در روابط اسرائیل و ترکمنستان:

اسرائیل پس از استقلال جمهوری ترکمنستان نتوانست با این کشور روابط دیپلماتیک برقرار کند. دولت ترکمنستان نیز به دلیل هم مرز بودن با جمهوری اسلامی ایران و نیاز به کمکهای اقتصادی و راه تدارکاتی ایران به صورت مستقیم از دولت اسرائیل درخواست کمک نکرد. ولی از آنجا که این جمهوری از نظر کشاورزی و صنعتی و قدرت هسته ای اهمیت ویژه ای برای اسرائیل داشته است، صهیونیستها با آگاهی کامل از نیازهای مالی و اقتصادی دولت ترکمنستان سعی کردند با این جمهوری روابط دیپلماتیک برقرار کنند و نفوذ در ارکان سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ترکمنستان را در صدر برنامه هایخود در آسیای میانه قرار دادند.

با توجه به موقعیت ویژه جمهوری ترکمنستان و نظرات متعدد آگاهان سیاسی مسائل خاورمیانه و آسیای میانه که در ارتباط با منافع اسرائیل در این منطقه ارائه شده می توان عواملی را که موجب شد رژیم صهیونیستی برای برقراری ارتباط با جمهوری ترکمنستان، اهمیت ویژه ای قائل باشد، چنین برشمرد:

1ـ مجاورت با جمهوری اسلامی ایران به عنوان قطب جهان اسلام.

2ـ وجود 125 کلاهک هسته ای در این کشور که حس طمع اسرائیل را نسبت به دستیابی به آنها و جلوگیری از امکان دستیابی سایر کشورها برانگیخت.

3ـ مسلمان بودن اکثریت مردم این جمهوری.

4ـ تمرکز ترکمنها در یک کشور و امکان استفاده از قومیت ترکمن و ایجاد حس ناسیونالیستی در این کشور که یقینا اثرات نامطلوبی در ناامن کردن منطقه ترکمن نشین ایران خواهد داشت.

عاملی که بیشتر از هرچیز برای تحریک اسرائیل در دخالت و تأثیرگذاری در امور فرهنگی و سیاسی ترکمنستان مهم بوده است، مجاورت این کشور با جمهوری اسلامی ایران، همگرایی فرهنگی ترکمنهای ایران با ترکمنهای این کشور و امکان بهره گیری از عنصر قومیت و ناسیونالیسم برای مقابله با تهاجم روزافزون افکار و اندیشه های انقلاب اسلامی در این کشور (به خاطر یک دست بودن مردم از نظر قومی) است.

ج ـ زمینه های حضور اسرائیل در ترکمنستان:

اسرائیل برای اجرای استراتژی توسعه طلبیخود، با توجه به منافعی که در این جمهوری دارا بوده، با روشها و شیوه های گوناگون تلاش کرد تا با استفاده از امکانات بالقوه و زمینه های مساعدی که وجود دارد در این جمهوری نفوذ کند. آگاهان به مسائل ترکمنستان و خاورمیانه در این باره نظرات زیاد داده اند که در مجموع همگی آنها در عوامل زیر خلاصه شده است:

1 ـ حضور اقلیت یهودی در ترکمنستان به عنوان یک توان بالقوه در جهت منافع و مصالح صهیونیسم مورد توجه اسرائیلیها قرار گرفت و نقطه اتکای این رژیم در سرمایه گذاری در ترکمنستان گردید. به طوری که اسرائیل با سرمایه گذاری قابل توجه، منافع سرشاری را به جیب سرمایه داران یهودی سرازیر کرد.

علی رغم این که دولت ترکمنستان در ابتدا رسما با رژیم اسرائیل روابط دیپلماتیک برقرار نکرد و سازمان آزادیبخش فلسطین را به عنوان نماینده فلسطینیان به رسمیت شناخت، ولی غیرمذهبی بودن رهبران ترکمنستان و اعلام مکرر آنها مبنی بر جدایی دین از سیاست و اعتقاد به این امر که مذهب بخشی از فرهنگ به شمار می رود، زمینه مناسبی را برای حضور رژیم اشغالگر قدس در این کشور فراهم کرد.

2ـ جمهوری ترکمنستان بعد از استقلال با یک اقتصاد بازمانده از نظام کمونیستی و دارای رکود مواجه شد، لذا برای دستیابی به رشد اقتصادی بهینه از منابع و معادن طبیعی این کشور و بازسازی اقتصادی و گذر به اقتصاد بازار آزاد، دست کمک به سوی کشورهای خارجی دراز کرد. این کشور به دلایل مختلف از جمله مجاورت با جمهوری اسلامی ایران و نیاز به استفاده از کمکهای اقتصادی و خاک ایراناسلامی به طور مستقیم از اسرائیل تقاضای کمک اقتصادی نکرده است. اما اسرائیل با آگاهی از نیاز مالی و اقتصادی ترکمنستان تلاش نموده که با پوشش آمریکا و ترکیه در این کشور حضور یابد.

در همین رابطه پطروس غالی دبیرکل سازمان ملل طی یک نامه غیررسمی به دولت ترکمنستان، سرمایه گذاری در ترکمنستان توسط چند شرکت آمریکایی متعلق به یهودیان را پیشنهاد کرده.

3ـ وجود صحرای بزرگ "قره قوم" که مناطق زیادی از خاک ترکمنستان را تشکیل داده است و ویژگیهای همگون طبیعی این صحرا با صحرای سینای مصر، زمینه مساعدی برای حضور اسرائیل و کمک به فعالیت کارشناسان کشاورزی رژیم اسرائیل فراهم کرده است.

در کنار مسائل یادشده استخدام "الکساندر هیگ" وزیرخارجه پیشین آمریکا به عنوان مشاور اقتصادی دولت ترکمنستان نیز مطرح شد. هیگ نیز اعلام کرد که به همراه شریک خود "میکائیل انصاری" در راه جذب سرمایه به ترکمنستان تلاش خواهند کرد.

مآخذ:

1. شیخ عطار، علیرضا: ریشه های رفتار سیاسی در آسیای مرکزی و قفقاز، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، چاپ اول، 1371.
2. فریدمن، رابرت: رژیم صهیونیستی و آسیای مرکزی، بدرالزمان شهبازی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال دوم، شماره دو، پاییز 1372.
3. مهتدی، محمدعلی: نقش خاورمیانه در آسیای مرکزی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال

دوم، شماره 4، بهار 1373.

1. احمدی، حمید: فصلنامه مطالعات خاورمیانه، استراتژی اسرائیل در جمهوری آذربایجان و آسیای مرکزی، سال ششم، شماره 4، زمستان 1378.
2. موسوعة السیاسة، مؤسسه العربیه للدراسات و النشر، جلد اول، چاپ سوم، 1990.
3. غلموش، عدنان: النشاط الصهیونی فی کل من ترکیا ـ آسیا الوسطی، مرکز الاسراء للأبحاث و الدراسات، 25 نیسان، 1994.
4. بولتن رویداد و گزارش اسرائیل، 25/9/1385، شماره 322.