امور مذهبی رژیم صهیونیستی، وزارت

الف ـ نقش مذهب در اسرائیل:

دین و مذهب از دیرباز یکی از عوامل انسجام ملی بوده است. مذهب در اکثر جوامع شرقی و تاحدودی در جوامع غربی اتحاد را میان قشرهای مختلف مردم ایجاد کرده و از گسیختگی و فروپاشی نظام اجتماعی جلوگیری می کند. مذهب همچنین در مشروعیت بخشیدن به قدرت سیاسی حاکم نقش مؤثری ایفا می کند اما این امر در رژیم صهیونیستی وضعیت متفاوتی دارد.

تاریخچه یهودیان در فلسطین اشغالی بیانگر آن است که آنها پیش از اشغال فلسطین در قالب مجموعه های مهاجرنشین، از جامعه ای سنتی و مذهبی تحت حاکمیت امپراتوری عثمانی برخوردار بودند اما اشغال فلسطین و اندیشه تشکیل دولت از سوی سران رژیم صهیونیستی، پیکره این جامعه سنتی را دستخوش تغییرات زیادی کرد تا آنجا که اسرائیل به عنوان دولتی سکولار تشکیل شد، دولتی که ادعا می کرد نسبت به دین افراد نگاه بی طرفانه ای دارد و تنها یک سلسله تعهدات دینی را در حوزه های محدودی برعهده گرفته است.

از آن زمان به بعد موضوع اختلاف یهودیان ارتدوکس (مذهبیون) و یهودیان سکولار به یکی از موضوعات بحث برانگیز و از معضلات اساسی جامعه اسرائیل تبدیل شد و چالش های اساسی و عمده ای را به وجود آورد.

مذهبیون اسرائیل گروهی اند که به ضرورت عمل به اصول دینی و عبادی یهود اعتقاد داشته و براساس شریعت یهود به تصمیم گیری می پردازند و همین امر همواره باعث اختلاف میان مذهبیون و سکولارها بوده است. گروههای غیرمذهبی در اسرائیل نسبت به افزایش قدرت سیاسی احزاب مذهبی به شدت نگران بوده و آن را عاملی در جهت تضعیف منافع ملی تلقی می کنند.

ریشه اختلاف نظرهای یهودیان مذهبی وسکولار به ماهیت دولت اسرائیل برمی گردد. این مسئله که آیا اسرائیل یک دولت مبتنی بر شریعت یهودی است یا یک دولت مبتنی بر قوانین، حقوق و ...، همواره مورد اختلاف بوده است. این اختلافات اساسی شامل موارد جزئی تر نظیر قانون بازگشت، قوانین مربوط به احوال شخصیه نظیر ازدواج، طلاق، یهودی شدن و...، اختیارات دادگاه عالی کشور، آداب و مقررات مربوط به غذاهای پاک و حلال و حرام بودن کار و فعالیت در روزهای عید و شنبه نیز می شود.

رژیم صهیونیستی در راستای کاهش اختلافات یهودیان مذهبی و سکولار از بدو شکل گیری، نهادی را به نام "وزارت امور مذهبی" به وجود آورد. این وزارتخانه به دلایل گوناگون در سال 2003 منحل شد، اما در سال 2008 بار دیگر فعالیت خود را از سر گرفت.

شاید مهمترین دلیل آن این واقعیت باشد که حاخامها و گروههای مذهبی، حضوری همه جانبه در مسائل جاری، سیاستگذاری، فعالیتهای اقتصادی، فرهنگی و همچنین تدوین قوانین اجرایی دارند. البته روند تأثیرگذاری این گروه در تحولات اسرائیل، همواره روندی پرفراز و نشیب را طی کرده، به طوری که در برخی از دوره ها منجر به افزایش قدرت مذهبیون و تحمیل سیاستهای آنها بر دولت شده و در پاره ای از مواقع نظیر سالهای تعطیلی وزارت امور مذهبی تا مرز انزوای تدریجی مذهب از حوزه عمومی و محدود شدن آن به حوزه صنفی و اجتماعی پیش رفته است.

ب ـ هدف تأسیس وزارت امور مذهبی:

وزارت امور مذهبی اسرائیل با هدف نظارت برامور دینی و اداره دادگاههای مذهبی ـ که مسئول قضاوت در امور شخصی و خصوصی افراد مانند ازدواج و طلاق محسوب می شوند و در این باره حکم صادر می کنند ـ در سال 1948 تشکیل شد.

اوضاع سیاسی خاص رژیم صهیونیستی در سال 1948 به گونه ای بود که بن گوریون مؤسس این رژیم به ناچار با یهودیان ارتدوکس هم پیمان شد. وی اگرچه خواهان جدایی دین و دولت بود اما با اعطای امتیازاتی به یهودیان ارتدوکس، مساعدت آنها را در تشکیل رژیم صهیونیستی جلب کرد.

به طور مثال، تدریس دروس مذهبی را در مدارس اجباری کرد و پذیرفت که قوانین ازدواج، طلاق و مراسم عزا، طبق دستور تورات و سنت حاخامهای یهودی صورت گیرد. وی حاخامهای جوان یهودی را از خدمت سربازی معاف و روز شنبه را در بخشهای دولتی روز تعطیل اعلام کرد. تأسیس وزارت امور مذهبی در بدو تشکیل کابینه موقت اسرائیل نیز از جمله مواردی بود که در راستای جلب نظر مذهبیون انجام گرفت. در حقیقت رژیم صهیونیستی با ماهیت سکولار خود، از آبشخور دین برای دستیابی به مطالبات خود استفاده کرده و اهداف و برنامه های مورد نظر خود را جامه عمل پوشانده است.

ج ـ دوره فعالیت:

وزارت امور مذهبی، از سال 1948 - که کابینه موقت تشکیل شد ـ تا سال 2003 یعنی در کابینه سی ام، دارای وزارتخانه بود.

وزارت امور مذهبی در کابینه های مختلف گاه به تنهایی و گاه با همکاری دیگر وزارتخانه ها به فعالیت پرداخته است. این وزارتخانه در کابینه موقت،اول و دوم، "وزارت امور ادیان و قربانیان جنگ" نام داشت. در برخی از کابینه ها، برخی وزارتخانه ها با وزارت امور مذهبی فعالیت مشترک داشتند چنانکه در کابینه های سوم، نوزدهم و بیستم، حضور وزارت کشور، در کابینه های چهارم، پنجم، ششم و هفتم، حضور وزارت رفاه اجتماعی و در کابینه بیست و هفتم، حضور وزارت مسکن را شاهدیم. در کابینه های هشتم تا سی ام ـ غیر از کابینه بیستم ـ نیز این وزارتخانه به تنهایی تحت عنوان "وزارت امور ادیان" به فعالیت می پرداخت.

وزارت امور مذهبی رژیم صهیونیستی در طول دوران فعالیت خود دارای متصدیان مختلفی بوده که در ذیل به آنها اشاره می شود:

ـ کابینه موقت تا دوم: یهودا میمون (Yehuda Maimon)

ـ کابینه سوم تا هشتم: موشه شاپیرا (Moshe Shapira)

ـ کابینه نهم: موشه تولدانو(Moshe Toledano)

ـ کابینه دهم تا پانزدهم: زراخ وارهافتینگ (Zerach Warhafting)

ـ کابینه شانزدهم تا هفدهم: اسحاق رافائل (Yitzhak Raphael)

ـ کابینه هجدهم: آهارون ابوحتسیرا (Aharon Abuhatssira)

ـ کابینه نوزدهم و بیستم: یوسف بورگ (Yosef Burg)

ـ کابینه بیست و یکم: شیمون پرز

ـ کابینه بیست و دوم و بیست و سوم: زفلون هامر(Zevulon Hammer)

ـ کابینه بیست و چهارم: آونرهای شاکی

(Avnerhai Shaki)

ـ کابینه بیست و پنجم: اسحاق رابین

ـ کابینه بیست و ششم: شیمون شطریت

ـ کابینه بیست و هفتم: بنیامین نتانیاهو

ـ کابینه بیست و هشتم: اسحاق کوهن

ـ کابینه بیست و نهم: آشر اوهانا(Asher Ohana)

ـ کابینه سی ام: آریل شارون

ـ کابینه سی و یکم: اسحاق کوهن

در برخی از کابینه ها، وزارت امور مذهبی بیش از یک متصدی داشته، به طوری که در برخی دوره ها نظیر کابینه بیست و هفتم، این وزارتخانه مجبور به تعویض ده سرپرست شد.

د ـ وظایف وزارت امور مذهبی:

مهمترین اهداف و وظایف وزارت امور مذهبی اسرائیل عبارتند از:

1 ـ انتصاب شوراهای مذهبی براساس قوانین مربوطه.

2 ـ ارائه کمک های مالی و خدماتی به مدارس مذهبی و یشیواها به منظور اشاعه مطالعات مذهبی.

3 ـ برنامه ریزی و ارائه کمک های مالی به منظور ساخت و احیای کنیسه ها.

4 ـ برقراری نظم عمومی، نظارت، حمایت و مراقبت از اماکن مقدس یهودیان.

5 ـ برگزاری مراسم ویژه در مناسبت های مذهبی مختلف به منظور ترویج سنت های یهودی.

6 ـ اشاعه پیوند مذهبی با یهودیان دیاسپورا.

7 ـ ارائه خدمات آموزش مذهبی به کودکان و نوجوانان مناطق محروم.

8 ـ حمایت از حاخام های اعظم.9 ـ مدیریت و نظارت بر دادگاههای مذهبی.

10 ـ ارائه خدمات مذهبی به گروههای سکولار اسرائیل در راستای اشاعه دین یهود.

این وزارتخانه همچنین به امور مربوط به شوراهای محلی، دادگاههای مذهبی، حاخامهای برجسته اسرائیل و... رسیدگی می کند.

ه ـ انحلال:

فعالیت وزارت امور مذهبی رژیم صهیونیستی بیش از 50 سال ادامه یافت تا اینکه در سال 2002، دولت اسرائیل به پشتوانه مخالفتهای اکثر احزاب حاضر در کنست با عملکرد وزارت امور مذهبی، زمزمه های انحلال این وزارتخانه را آغاز کرد. این مخالفتها که باعث شکل گیری بحران در دولت شده بود، با ائتلاف حزب "مفدال" با حزب سکولار "شینوی" موجب تعویق موقت انحلال وزارتخانه مذکور ـ قریب به یک سال ـ شد.

برطبق این توافق مقرر شده بود که وزارت امور مذهبی ظرف یک سال تعطیل شود. بدین منظور کمیسیونی برای بررسی چگونگی انحلال یا ادامه فعالیت این وزارتخانه تشکیل شد. حزب ملی مذهبی مفدال به طور کلی با ایده انحلال این وزارتخانه مخالفت می کرد، چرا که از این موضوع نگران بود که انحلال وزارت امور مذهبی بر دیگر بخشهای مذهبی کشور نیز تأثیرگذار باشد. "افی ایتام" رهبر حزب ملی مذهبی مفدال به دنبال ائتلاف با شینوی اعلام کرد که به منظور کاهش اختلافات عمده میان احزاب سکولار و مذهبی اسرائیل، به این اقدام تن داده است.

وی همچنین عنوان کرد که حزب وی در رابطه با مسائل مهم مذهبی توافق نمی کند و تنها به منظورحفظ ارزشهای دینی در اسرائیل و تشکیل یک شبکه ارتباطی با شینوی (نماینده جامعه سکولار) تلاش می کند. وی معتقد بود سیستمی که حدود 50 سال فعالیت داشته است را نباید یکباره به یک سیستم بی ارزش تبدیل کرد.

علی رغم این که حزب شینوی اعلام کرده بود به هیچ وجه قصد ضربه زدن به ارزشهای دینی در اسرائیل را ندارد و در راستای رفع تبعیض و برتری مذهبیون بر سکولارها تلاش می کند، اما در نهایت این حزب با پیوستن به دولت آریل شارون نخست وزیر وقت اسرائیل و اعمال فشار فراوان توانست انحلال وزارت امور مذهبی را محقق سازد و این وزارتخانه به طور رسمی در سال 2003 منحل و مقرر شد تمامی 300 کارمند آن در وزارتخانه های دیگر به ارائه خدمات مذهبی مشغول شوند.

اداره رسیدگی به امور شوراهای مذهبی نیز تحت نظارت دفتر نخست وزیری قرار گرفت. در پی این تصمیم، مسئولیت نظارت بر مرکز توسعه اماکن مذهبی به وزارت جهانگردی، دادگاههای مذهبی به وزارت دادگستری و اماکن مذهبی و دیوار غربی به اداره امور حاخامهای اعظم محول شد.

ظاهرا انحلال وزارت امور مذهبی، تقاضای اصلی حزب شینوی برای ائتلاف با دولت شارون بوده است.

پیشتر نیز "یوسی بیلین" وزیر وقت دادگستری از حزب میرتس، یک طرح پیشنهادی را در رابطه با انحلال وزارت امور مذهبی ارائه داده بود. بیلین قصد داشت بدین وسیله وزارتخانه های دادگستری و امور مذهبی را در هم ادغام کرده و خود سرپرستی دو وزارتخانه را در اختیار گیرد. در این طرح پیشنهاد شده بود مسئولیت دادگاههای مذهبی به وزارتدادگستری تفویض شود تا بدین وسیله قدرت عزل و نصب قضات روحانی از احزاب مذهبی سلب شود.

علاوه بر این شورای عالی حاخامهای اعظم نیز مستقل شده و به همراه اداره کل امور حاخامها (که مسئول انتصاب حاخامهاست) به وزارتخانه ادغام شده ملحق شوند. طرح بیلین را نیز می توان یکی از عوامل مؤثر در انحلال وزارت امور مذهبی تلقی کرد.

فساد مالی شدید و عدم اختصاص بودجه و ارائه خدمات مذهبی یکسان به کلیه گرایش های مذهبی یهود نیز از دیگر دلایل برچیده شدن این وزارتخانه اعلام شده است.

بررسی های سال 1998 نشان داد که وزارت امور مذهبی در نظارت و کنترل مؤسسات "حریدی" و سایر مؤسسات مطالعاتی تورات، اهمال کرده و موجبات انجام تخلفات جدی از قبیل اعمال خلاف قانون، دستکاری در گزارشها و تلاش برای دریافت کمکهای مالی از راه زور و تهدید را فراهم آورده است. در برخی بررسی ها نیز آمده است که تصمیمات وزارتخانه امور مذهبی بدون این که زمانی برای آن صرف شود، به صورت شفاهی گرفته می شد.

مجموعه عوامل مذکور، توجیهات لازم برای برچیده شدن وزارت امور مذهبی را فراهم و چالشهای عمده ای را در جامعه اسرائیل به وجود آورد.

و ـ احیای وزارت امور مذهبی:

انحلال وزارت امور مذهبی، باعث پیدایش معضلات متعددی برای جامعه مذهبی اسرائیل شد چرا که جامعه سکولار اسرائیل بواسطه حضور حزب شینوی در دولت، نقش پررنگ تری یافته و تصویب بسیاری از قوانین غیرمذهبی در کنست باعث ایجادپاره ای از مشکلات شده بود. پیشنهاد تأسیس "مراکز تغییر ادیان" از سوی حزب شینوی را می توان نمونه ای از این مسائل دانست. این پیشنهاد که با موج عظیمی از مخالفتها در میان جوامع مذهبی اسرائیل روبه رو شد، به عمیق تر شدن شکاف میان سکولارها و احزاب مذهبی انجامید.

روابط میان سکولارها و مذهبیون در طول دوران تعطیلی وزارت امور مذهبی به پر مناقشه ترین حد خود رسیده بود تا این که در اواخر سال 2007 ایده تشکیل مجدد وزارت امور مذهبی توسط "اسحاق کوهن" نماینده پارلمانی حزب شاس به ایهود اولمرت نخست وزیر اسرائیل پیشنهاد شد.

این پیشنهاد علی رغم مخالفتهای احزاب "کارگر" و "اسرائیل بیتنیو" در کابینه، حمایت حداکثری "کادیما" را طی توافق با اولمرت نخست وزیر اسرائیل به دست آورده و با کسب 51 رأی موافق در برابر 37 رأی مخالف در کنست به تصویب رسید. کلیه اعضای پارلمانی احزاب عربی نیز به طرح مذکور رأی ممتنع دادند.

این طرح پیش از تصویب نهایی با 16 رأی موافق در برابر 6 رأی مخالف و 2 رأی ممتنع در کابینه اسرائیل به تصویب رسیده بود. با آغاز به کار مجدد وزارت امور مذهبی، بخش خدمات مذهبی از زیر مجموعه دفتر نخست وزیری خارج شد اما در عوض دفتر حاخام های اعظم، دادگاههای حاخامی و کلیه مدارس مذهبی تحت کنترل مستقیم نخست وزیر قرار گرفت. تصدی وزارت احیا شده امور مذهبی را نیز "اسحاق کوهن" از حزب مذهبی شاس برعهده گرفت.

تشکیل مجدد این وزارتخانه منجر به ایجاد یک هیاهوی سیاسی میان احزاب غیرمذهبی شد. یوسی بیلین رهبر حزب "میرتس" از سرگیری فعالیتوزارت امور مذهبی را روزی تاریک در عرصه روابط میان مذهب و دولت خواند. وی این اقدام را بازگشت دولت اسرائیل به عقب در جامعه ای با حداکثر جمعیت سکولار توصیف کرد.

"حاییم اورون" هم حزبی وی نیز با انتقاد شدید از تصمیم دولت برای احیای وزارت امور مذهبی، اقدام مذکور را زلزله ای سیاسی خوانده و آن را موجب انحطاط دولت عنوان کرد.

"اسحاق آهارونویچ" وزیر جهانگردی از حزب اسرائیل بیتنیو که از جمله افرادی بود که به پیشنهاد تشکیل مجدد وزارت امور مذهبی رأی مخالف داده بود، وجود وزارتخانه مذکور را به طور مستقل غیرضروری دانسته و بیان داشت آنچه لازم بود در رابطه با امور مذهبی هدایت و کنترل شود پیش از این تحت نظارت دفتر نخست وزیری انجام می پذیرفت و احیای این وزارتخانه، اهداف جدیدی را تأمین نخواهد کرد.

سایر وزرایی که در رأی گیری کنست، با طرح تشکیل مجدد وزارت امور مذهبی مخالفت کردند عبارتند از: "ایهود باراک" وزیر دفاع، "اسحاق هزروگ" وزیر رفاه و امور اجتماعی، "آمی آیالون" وزیر مشاور، "آویگدور لیبرمن" وزیر مستعفی امور استراتژیک و "دانیل فریدمن" وزیر دادگستری.

احیای وزارت امور مذهبی توسط اولمرت با اهداف مختلفی صورت گرفت که تداوم حیات سیاسی کابینه رژیم صهیونیستی مهمترین آنها می باشد.

حزب مذهبی شاس از بدو شکل گیری حزب کادیما و پیروزی آن در انتخابات سراسری اسرائیل در سال 2005، در اغلب موارد با سیاستهای این حزب (کادیما) در مواردی نظیر طرح عقب نشینی، موضوعتخلیه شهرکها، مذاکره با طرف فلسطینی و... مخالفت کرده است.

این حزب به دنبال برگزاری کنفرانس آناپولیس در نوامبر 2007 نیز خطوط قرمز خود را اعلام کرده و بارها تهدید کرده بود که در صورت عدم توجه اسرائیل به این موارد، ائتلاف را ترک کرده و به هیچ وجه سیاستهای دولت در قبال مذاکرات با فلسطینیان و بویژه تقسیم بیت المقدس را قابل پذیرش نمی داند.

حزب اسرائیل بیتنیو که در این زمینه با شاس هم عقیده بود نیز تهدید به ترک ائتلاف کرده بود. با خروج اسرائیل بیتینیو از دولت، اولمرت که خود را در خطر از دست دادن شرکای ائتلافی دولت می دید، تصمیم گرفت با ارائه امتیازی به شاس، حمایت این حزب را برای باقی ماندن در دولت و همراه کردن آن با سیاستهای خود به دست آورد. درخواست اسحاق کوهن نماینده شاس برای احیای وزارت امور مذهبی بهترین بهانه را در اختیار اولمرت قرار داد تا بدین وسیله اهداف خود را عملی سازد.

یکی دیگر از اهداف احیای امور مذهبی اسرائیل، جلب نظر جامعه مذهبی نسبت به برنامه های دولت ایهود اولمرت بود.

دولت اولمرت به وسیله احیای وزارت امور مذهبی، تلاش نمود حمایت جامعه اسرائیل را برای نیل به اهداف خود به دست آورد. از نظر دولت او، احیای وزارت امور مذهبی تا حدی مواضع جامعه ارتدوکس اسرائیل نسبت به برنامه های این رژیم را تعدیل می کند، چرا که با از سرگیری فعالیت این وزارتخانه قدرت اجرایی حاخامها ـ که نزد یهودیان ارتدوکس از جایگاه ویژه ای برخوردارند ـ بار دیگر افزایش یافته و تصمیم گیری های آنان می تواند از ایجاد شورشها و اعتصابات جامعه ارتدوکس درمقابل سیاستهای دولت جلوگیری به عمل آورد.

یهودیان ارتدوکس معتقدند که برچیده شدن شهرکها، اخراج یهودیان از محل سکونتشان، تقسیم قدس و اعطای امتیاز به طرف فلسطینی در مذاکرات سازش، اقداماتی ضددینی و جنایت آمیز به شمار می آیند. بنابراین اولمرت سعی کرد با تشکیل مجدد وزارت امور مذهبی و پر رنگ کردن نقش حاخامهای یهودی، تا حدی کنترل رخدادهای سیاسی ـ اجتماعی اسرائیل را در دست گرفته و به طور مستقیم به جهت دهی جریانهای اجتماعی بپردازد.

از سوی دیگر از آنجا که رویکرد اصلی اسرائیل، اتخاذ راهبردی عملی برای حفظ این رژیم است که هم متضمن احکام شرعی دین یهود باشد و هم بر مشروعیت سیاستهای آن صحه بگذارد، رژیم صهیونیستی در سال 2008 مجبور شد برای رهایی از مشکلات داخلی خود با احیای وزارت امور مذهبی، راه حل جلب حمایت مذهبیون را در نظر بگیرد.

مآخذ:

1. کتاب خاورمیانه، شماره 3، انتشارات مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات ابرار معاصر تهران.
2. بولتن رویداد و گزارش، مؤسسه تحقیقات و پژوهشهای سیاسی ـ علمی ندا، 11/12/1386، شماره مسلسل 379، سال دهم، شماره 45.

ـ مقاله "دین و دولت در اسرائیل"، مؤسسه تحقیقات و پژوهشهای سیاسی ـ علمی ندا، 17/4/1381.

ـ مقاله "تضادهای مذهبی ـ غیرمذهبی در اسرائیل"، مؤسسه تحقیقات و پژوهشهای سیاسی ـ علمی ندا، 1/1/1377.

ـ مقاله "بررسی شکاف مذهبی در جامعه اسرائیل"، مؤسسه تحقیقات و پژوهشهای سیاسی ـ علمی ندا، 14/12/1380.

2. www.Jewishvirtuallibrary.org/jsource/politics/relig.html.
3. www.knesset.gov.il/govt/eng/Govt By Ministry-eng.asp? ministry=12-51K.
4. www.israelnationalnews.com/News/News-aspx/122728/124798.
5. www.ynetnews.com/Ext/Comp/Article Layout/CdaArticle Print P...
6. www.Jopst.com/servlet/Satellite? cid=1198517306375$$pagename.