عهد عتیق
"عهد عتیق" (Old Testament) اصطلاحی است که مسیحیان برای اشاره به کتاب مقدس یهود به کار می برند، در حالی که اصطلاح "عهد جدید" برای اشاره به اسفار موجود در انجیلهای چهارگانه و اعمال رسولان و نامه های ایشان (27 سفر)، به کار برده می شود. اما خود یهودیان عبارت "سیفری هاقودش" یا "کتبی هاقودش" به معنی "کتابهای مقدس" را به کار می برند و گاه نیز واژه "کتوفیم" به معنی "کتب" برایآن استفاده می کنند. گاهی نیز واژه "تورات" را به کار می برند. واژه های "مقرا" و "تناخ" نیز از دیگر کلماتی است که برای کتاب مقدس به کار می رود. عهد عتیق شامل بخشهای زیر است:
محتویات
الف ـ اسفار پنجگانه حضرت موسی(ع) (حومیش موشیه):
به نام تورات یا شریعت موسی نیز معروف است و شامل قوانین و شعایر دینی، ده فرمان خداوند به حضرت موسی(ع) و همچنین اخبار تاریخی قوم یسرائیل است و از این بخشها تشکیل می شود:
1. سِفر پیدایش: این بخش به وصف آفریدگان و تبار و ریشه عبرانیها (قوم یسرائیل) تا زمان خروج از مصر توجه دارد.
2. سِفر خروج: این بخش به تاریخ عبرانیها در مصر و خروج ایشان از مصر می پردازد.
3. سِفر لاویان: این بخش از کتاب مقدس وظایف کاهنان و دیگر آیین و آداب دینی را بیان می کند.
4. سِفر اعداد: در این بخش از کتاب به شمارش رؤسای قوم یهود و حاملان سلاح، اخبار مربوط به شکایت و نکوهش این قوم و تجسس در سرزمین کنعان سخن می گوید.
5. سِفر تثنیه: این بخش همان تجدید و تکرار شریعت بر قوم یسرائیل است.
ب ـ اسفار انبیا (به زبان عبری=نفیئم):
این بخش شامل رویدادهایی است که پس از درگذشت حضرت موسی(ع) تا زمان نابودی معبد مقدس برای عبرانیها پیش آمده است و سالهای 1300 تا 200 پیش از میلاد را دربرمی گیرد که شامل دو بخش می گردد:
1 ـ پیامبران پیشین یا متقدم (نفیئیم ریشونیم):
این بخش شامل شش فصل می باشد:
سِفر یشوع (یوشع بن نون) که روایتگر داستان اشغال سرزمین کنعان توسط قوم یسرائیل و تقسیم زمین در میان اسباط یا قبیله های عبری است. سِفر داوران که نام داوران را برشمرده به بیان تاریخ قوم یسرائیل در دوره این داوران پرداخته و از پیروزی آنها بر فلستیها سخن می گوید. سفر اول سموئیل و دوم سموئیل که به بررسی تأسیس پادشاهی متحد عبرانیها پرداخته و داستان حضرت داود را بیان می کند. سفر اول و دوم پادشاهان که شامل دوران حکمرانی حضرت داود و حضرت سلیمان می شود و از سرنگونی پادشاهی شمالی و پادشاهی جنوبی سخن می گوید.
2 ـ پیامبران پسین یا متأخر (نفیئیم احرونیم):
این بخش در برگیرنده مجموعه ای از پیش گوییها، موعظه ها و داستانهایی می شود که از پانزده سِفر تشکیل شده است. سه سِفر آن متعلق به پیامبران بزرگ یعنی اشعیا، ارمیا، حزقیال است و دوازده سِفر دیگر به پیامبران کوچک مربوط می شود که عبارتند از: هوشع، یونل، عاموس، عوبدیا، یونس (که پیامبر قوم نینوی بود نه قوم یسرائیل، میکا، ناحوم، حبقوق، صفنیا، حجی، زکریا و ملاکی.
اسفار موسی(ع) و اسفار انبیا از هماهنگی تاریخی به هم پیوسته ای برخوردار است که از تاریخ یهود از آغاز پیدایش ایشان تا بازگشت آنها از تبعید به بابل سخن می گوید. این اسفار شبیه حماسه ای است که رویدادهای آن به نبوغ این قوم برگزیده و سختیهایی که با آن روبه رو شده اند و شیوه پیروی آنها بر این مشکلات مربوط می شود.
ج ـ کتابهای اندرز و حکمت و سرودها (کتوفیم):
این کتابها دربردارنده مسائل تاریخی، داستانی و غنایی است و اگر سفر عزرا و نحمیا یک بخش بهحساب آورده شود، شامل یازده سفر می گردد که به ترتیب عهد عتیق عبارت است از:
1 ـ مزامیر داود(ع):
این بخش شامل سرودهایی در ستایش خداوند و سرودهایی معنوی است که بیشتر آنها به حضرت داود(ع) منسوب است.
2 ـ سِفر امثال:
3 ـ سِفر ایوب:===
این بخش درباره زندگی حضرت ایوب سخن می گوید (برخی به اصلِ عربی این سِفر اعتقاد دارند؛ زیرا ایوب از بنی عیسو است).
4 ـ غزل غزلها سلیمان:
این بخش، ترانه های قومی است که در شادی و عروسیها خوانده می شود. گفته شده که این سرودها، در واقع مغازله ای است میان خداوند و قوم یسرائیل و به حضرت سلیمان(ع) منسوب است.
5 ـ راعوث:
این بخش گویای داستان زنی قهرمان است که به عصر داوران مربوط می شود.
6 ـ مراثی ارمیا:
این بخش مرثیه هایی است که بر ویران اورشلیم سروده شده است.
7 ـ سِفر جامعه:
این بخش گویای اندیشه های فلسفی با رنگ و بوی هیچ انگاری است.
8 ـ سِفر استر:
این بخش درباره نجات قوم یسرائیل به دست استر است و یهودیان به همین مناسبت در عید پوریم جشن می گیرند.
9 ـ سِفر دانیال:
این بخش درباره زندگی حضرت دانیال(ع) سخن می گوید.
10 ـ سِفر عزرا:
این بخش از کتاب درباره بازگشت عبرانیان به اورشلیم و بازسازی معبد دوم سخن می گوید.
11 ـ سِفر نحمیا:
این بخش نیز به بازگشت یهود از اسارت بابلی پرداخته است.
12 و 13 ـ سِفر اول تواریخ و دوم تواریخ:
این دو بخش خلاصه ای از رویدادهای تاریخی از آغاز آفرینش تا زمان تبعید به بابل است.
مسیحیان کتابهای خارجی یا کتابهای نهانی و مشکوک و عهد جدید را به اینها اضافه کردند و کل آن را "کتاب مقدس" (Religious BooK) نام نهادند. ترتیب بخشهای عهد عتیق نیز کاتولیکها و پروتستانها متفاوت است. این اختلاف از آنجا ناشی می شود که کاتولیکها معتقدند اسفاری که در ترجمه هفتادی وارد شده، در اصل عبری کتاب وجود نداشته اما به آن اهمیت بسیار می دهند؛ زیرا عقیده دارند که این بخشها سبب آسان شدن ارتباط عهد جدید با عهد عتیق می گردد. در حالی که از نظر بیشتر پروتستانها این افزوده ها از قداست برخوردار نبوده، ربطی به عهد عتیق ندارند.
آرای گوناگونی در مورد تاریخ تدوین اسفار وجود دارد و این مسأله همچنان مورد اختلاف نظر بوده است. مهم ترین مشکل اشاره های گذرای عهد عتیق به متون تدوین نیافته است؛ متونی مانند کتاب: جنگهای پروردگار، سفر یاشر، سفر اخبار شمعیا، سفر امور سلیمان، سفر کلام ناتان پیامبر، سفر اخبار ملوک یهودیه و سفر ملوک قوم یسرائیل. نام این اسفار نشانه آن است که فرمانروایان عبرانی همانند پادشاهانخاور نزدیک باستان، اخبار مربوط به خویش را می نوشتند و کتابهای موجود مربوط به اخبار پادشاهان، تنها آثاری است که برجای مانده است.
دومین مشکل آن است که متون عهد عتیق به صورت شفاهی منتقل شده، از این رو بیشتر تاریخ نگاران احتمال می دهند که این متون دچار همان آفاتی شده است که سخنان شفاهی معمولاً به آن دچار می شود و به همین دلیل تناقض به آن راه یافته، مصادر و عباراتش مغشوش شده است. از همین جا بود که دانش نقد عهد عتیق، نظریه مصادر، تفسیر تناقضها و ناهمگونی سبک بخشهای این کتاب را ساخته و پرداخته کرد.
در واقع تدوین عهد عتیق صدها سال پس از حضرت موسی(ع) و رخدادهایی که در این کتاب ثبت شده، صورت پذیرفته است. کار تدوین همچنین به مرور و در یک دوره زمانی طولانی پایان یافته است که برخی از متون مقدس از میان دیگر متون مقدس برگزیده شده است. بسیاری از پژوهشگران بر این اعتقادند که اسفار پنجگانه حضرت موسی(ع) نخستین بخش از عهد عتیق است که تدوین شده و گفته می شود که این کار در دوره تبعید در بابل (587 پیش از میلاد) یا اندکی پیش از آن صورت گرفته است؛ زیرا هیچ سخنی در مورد قرائت تورات در جشنهای افتتاحیه معبد مقدس گفته نشده است. نخستین اشاره در مورد قرائت تورات، همان قرائت عزرا در سال 444 پیش از میلاد است.
اما کتابهای انبیا به احتمال زیاد طی دوره ایرانی پیش از سال 333 قبل از میلاد تدوین شده است. آنچه این ادعا را استوار می گرداند آن است که در سفر اخبار جایگزین سفر سموئیل و سفر پادشاهان نشده و بدانها ملحق نیز نشده است. این نشان می دهد که تدوین کتابهای انبیا پیش از آن انجام پذیرفته بوده و به عنوان کتابهای رسمی به رسمیت شناخته شده بودند.
در اسفار انبیا همچنین هیچ واژه یونانی یافت نمی شود و هیچ اشاره ای نیز به سقوط امپراطوریایران یا ظهور امپراطوری یونان نشده است. اما یک فاصله زمانی میان تدوین اسفار پنجگانه موسی و تدوین اسفار انبیا وجود داشته است؛ زیرا اسفار انبیا در همایشهای عمومی که در سفر نحمیا (8 و 10) وصف شده، قرائت نمی شده است. همچنین سامریهایی که از یهود جدا شدند و معبد خویش را در 428 پیش از میلاد در جریزم بنا کردند، تورات را به رسمیت شناخته اند، اما اسفار انبیا را خیر. اسفار انبیا بعدا جمع آوری شده و در یک دوره طولانی از قرن ششم تا قرن سوم پیش از میلاد منظم شده است. به نظر می رسد که این بخشها در دوره ای که اسفار حضرت موسی(ع) فراموش شده بود، نوشته شده باشد؛ زیرا به ندرت نامی از اسفار موسی(ع) در آن آمده است.
همچنین به نظر می رسد که در این نوشته ها، برخی از پیامبران (مثلاً عاموس) هیچ اطلاعی از موسی(ع) نداشته اند.
اما بخش سوم، کتابهای حکمت و سرود است که برخی از آنها در دوره انبیا تألیف شد و به سبب آن که حاصل وحی الهی نبود ضمیمه اسفار انبیا نشد. اما کتابهایی مثل کتاب دانیال، عزرا و تواریخ که نشان نبوت دارند، قطعا دیرتر از اینها نوشته شده اند، به طوری که امکان ضمیمه سازی آن به اسفار انبیا وجود نداشته است. اسفار حکمت و سرودها نیز ضمیمه شده است، اما در قرن دوم پیش از میلاد جزئی از عهد عتیق به شمار آمده است؛ زیرا پیش از این تاریخ همواره سخن از تورات به اعتبار آن که اسفار پنجگانه حضرت موسی(ع) و اسفار انبیا را شامل می شود، به میان آمده است بی آن که هیچ اشاره ای به کتابهای حکمت و سرود شود. یکی دیگر از دلایلی که بیانگر تأخیر تدوین این اسفار است، وجود واژگان یونانی در غزل غزلهای سلیمان و سِفر دانیال است. همچنین در سِفر دانیال یا استر اشاره ای نمی کند و بحث بر سر اسفار امثال، غزل غزلها، استر و سِفر جامعه همچنان ادامه دارد که آیا جزء اسفار رسمی و قانونی هستند یا نه؟
اصطلاح "کانون" (Canon) یا "اسفار قانونی" به اسفار یا متونی اطلاق می شود که کاملاً مورد اعتماد است؛ اما کتابهای غیرقانونی، به کتابهای خارجی یا نهانی و مشکوک و یا کتابهای منسوب گفته می شود. معیارهایی که نویسندگان عهد عتیق برای قانونی یا غیرقانونی شمردن متون به کار برده اند چندان مشخص نیست، اما به نظر می رسد که این ملاکها به صورت کلی چنین باشد:
1. متن مورد نظر به زبان عبری نوشته شده باشد. به نظر می رسد که آغاز و انجام سفر دانیال به سرعت از آرامی به عبری ترجمه شده باشد تا بتواند به عنوان یک متن قانونی و قابل اعتماد به عهد عتیق ضمیمه شود.
2. متن مورد نظر در زمان پیش از ملاکی پیامبر، یعنی در سده پنجم پیش از میلاد نوشته شده باشد و حاخامها بر این باورند که در این دوره، نبوت در میان قوم یسرائیل متوقف شد.
3. متن مورد نظر با ملاکهای مذهبی مورد پذیرش حاخامها سازگار باشد. به نظر می رسد که میان فقیهان در مورد اندیشه های گنوسی پاره ای از اسفار مثل سفر حزقیال اختلاف نظر وجود داشته و در نهایت ایشان به این نتیجه رسیدند که این اسفار را در چارچوب کتابهای قانونی باقی گذارند. اما به کودکان تدریس نکنند.
زبان کتاب مقدس یهود، عبری است، هر چند ترکیب، سبک و برخی مفردات اسفار مختلف، با یکدیگر تفاوت دارد و این تفاوت به دوره ای که هر بخش از کتاب در آن تدوین شده مربوط می شود. با این حال بخشهایی از کتاب مقدس به زبان آرامی نوشته شده است. زبان عبری نیز مانند زبان عربی است که حروف آن با علائم صوتی (علامت اعراب) از یکدیگر متمایز می گردند. از آنجا که متن اصلی عبری، بدون اعراب نوشته شده بود، باید بر سر یک قرائتِ معیار اتفاق نظر پیدا می شد. به این صورت بود که عملاً متن قابل اعتمادی از نظر کتابت و قرائت پدید آمد که اصطلاحا به آن متن "ماسوری" یا"ماسوراتی" گفته می شد و محققانی که کتاب مقدس را حرکت گذاری کردند "ماسوریان" نام گرفتند.
عهد عتیق در قرن سیزدهم به اسفار، اصحاحات، فقرات و مقاطع تقسیم شد. متن تورات دست نوشته بدون اعراب است و سفر، اصحاح و فقره آن از هم متمایز نشده است. کتاب مقدس به زبانهای مختلف دنیا ترجمه شده است. مهم ترین ترجمه های آن عبارتند از: ترجمه یونانی کتاب مقدس که به نام "ترجمه هفتادی" معروف است؛ ترجمه آرامی کتاب مقدس که مهم ترین آنها "ترجوم" است؛ ترجمه لاتینی آن که به نام "ولگاتا" یا "مردمی" مشهور است؛ ترجمه سریانی کتاب مقدس که "پشیتا" نامیده می شود؛ کتاب مقدس به زبان عربی نیز ترجمه شده و کهن ترین ترجمه آن به غیر از ترجمه ای که در قاهره و لهجه عامیانه یافت شده، ترجمه سعید بن یوسف فیومی است.
یهودیان ارتدوکس معتقدند که واژگان عهد عتیق و اسفار پنجگانه حضرت موسی(ع) از ویژگی خاصی برخوردارند؛ چه همه این سخنان، کلام خداوند با حضرت موسی(ع) است که وقتی حضرت موسی از کوه سینا فرا رفت خداوند این سخنان بر وی املا کرد و این سخنان ازلی و غیرقابل تغییر است. کتابهای تاریخی، اسفار انبیا و سرودها و حکمتها نیز ثمره روح مقدس اند و البته از درجه پایین تری برخوردارند؛ روح مقدسی که جان آدمی را فرا می گیرد و به نام خدا با او سخن می گوید. هر کلمه و جمله ای که در کتاب مقدس آمده دارای معنی درونی و مفهومی عمیق است. عهد عتیق نیز یهودیان ارتدوکس همان سلطه مطلق و برتر است که هیچ تردیدی در آن راه ندارد و مرجع نهایی زندگی دینی است. اما اسفار پنجگانه حضرت موسی(ع)، همواره مهم ترین جزء تشکیل دهنده جوهره یهودیت و شریعت آن است.
یهودیان اصلاح طلب، یهودیان محافظه کار و یهودیان تجدیدنظرطلب، عهد عتیق را فقط الهام از سوی خداوند می دانند نه وحی الهی. این الهام بادرجات گوناگون به واضعان و تدوین گران کتاب مقدس رسیده است. از این رو برخی بخشهای عهد عتیق دارای ارزش معنوی و اخلاقی بیشتری است. همان گونه که وحی الهی یا الهام، خالص نبوده رنگ انسانی نیز به خود گرفته است. بنابراین، یهودی باید با بازنگری در تفسیر آن، وحی [مطلق] الهی را از متونی که با عناصر (نسبی) تاریخی انسانی درهم آمیخته، استنباط و استخراج کند.
عهد عتیق عبری از منابع اصلی قانونگذاری و شریعت یهود به شمار می رود و همواره طی دوره های متمادی تنها کتاب درسی مدارس مذهبی یهود بوده است. البته در کنار آن تلمود نیز که برگرفته از کتاب مقدس است تدریس می شده است. در نظام آموزشی اسرائیل پنج ساعت در هفته به خواندن عهد عتیق اختصاص یافته است.
صهیونیستهای غیرمذهبی، عهد عتیق و کتابهای مقدس یهود را کتابهای بزرگی برمی شمرند که شامل بخش عظیمی از میراث یهود و فولکلورهای ملی ایشان است. این تفکر بیانگر گسترش حلول گرایی بدون خدا در میان صهیونیستها است. یکی از دانشمندان علوم تربیتی اسرائیل در یکی از کیبوتسها کتابی منتشر کرده که از داستانهای عهد عتیق به عنوان ادبیات ساخته بشر سخن می گوید و بدین وسیله از هر نوع اشاره ای به خداوند می پرهیزد.
مأخذ:
- المسیری، عبدالوهاب: دایره المعارف یهود، یهودیت و صهیونیسم، ترجمه مؤسسه مطالعات و پژوهشهای تاریخ خاورمیانه، دبیرخانه کنفرانس بین المللی حمایت از انتفاضه فلسطین، جلد پنجم، چاپ اول، پاییز 1382.
