نقشه راه و توافقنامه ژنو، مقایسه طرح

رابطه توافقنامه ژنو ـ که در تاریخ 10/9/82 در سوئیس میان مقامات غیررسمی فلسطینی و رژیم صهیونیستی به امضا رسید ـ با طرح "راهنمای مسیر" از جمله مواردی است که هم در اظهار نظرهای رسمی مقامات آمریکا، سازمان ملل، رژیم صهیونیستی و... و هم امضاءکنندگان توافقنامه ژنو مکرراً ذکر شده است. برخی، توافقنامه ژنو را ناقض طرح راهنمای مسیر می دانند، برخی دیگر، این دو را مکمل هم به شمار می آورند.

در این نوشتار، پس از مقایسه تطبیقی مفاد اصلی طرح راهنمای مسیر و توافقنامه ژنو، ارتباط آنها را با یکدیگر بررسی می شود.

الف ـ اظهارنظرها:

آریل شارون نخست وزیر اسرائیل توافقنامه ژنو را ضربه بزرگی به امنیت این رژیم خوانده و می گوید: "در طرح راهنمای مسیر، مراحل امنیتی وجود دارد وپس از گذر از این مراحل می توان به راه حل دائم دست یافت." (الشرق الاوسط 2003/12/2)

کوفی عنان رئیس سازمان ملل که یکی از اعضای کمیته چهارجانبه تدوین کننده طرح راهنمای مسیر نیز می باشد، اعلام کرد این کمیته به زودی نشستی را درباره توافقنامه ژنو ـ در اوایل سال 2004 ـ برگزار خواهد کرد.

عنان پس از دیدار با یوسی بیلین و یاسر عبدربه (امضاکنندگان توافقنامه ژنو)، گفت: راهنمای مسیر همچنان به عنوان "مکانیسم اصلی"، باقی خواهد ماند.

(7/12/2003 www.Imrag.org.il)

کالین پاول وزیر امورخارجه آمریکا نیز به رغم مخالفت شدید رژیم صهیونیستی با یوسی بیلین و یاسر عبدربه در نیویورک دیدار کرد، وی گفت: "طرح راهنمای مسیر هنوز اولویت اول است" وزارت امور خارجه آمریکا در تأیید مواضع پاول با سازنده خواندن توافقنامه ژنو اعلام کرد: این ابتکار صلح هیچ تناقضی با نقشه راه ندارد.

(7/12/2003www.Haaretez.com. )

آدام ادرلی، سخنگوی وزارت امورخارجه نیز در این رابطه گفت در دیدار 40 دقیقه پاول با امضاءکنندگان توافقنامه ژنو، آنها بر عدم تناقض اینتوافقنامه با طرحی که توسط رئیس جمهور بوش مطرح شد، تأکید کردند.

(7/12/2003www.Jpost.com )

ایهود اولمرت از اعضای کابینه رژیم صهیونیستی با انتقاد از دیدار پاول با عبدربه و بیلین گفت این دیدار یک قدم ناصحیح بوده که از طرف آمریکا برداشته شده است زیرا این قطعنامه با نقشه راه در تعارض است.

(7/12/2003www.Haaretez.com. )

یاسرعبدربه پس از دیدار با پاول و عنان گفت به نظر ما نقشه راه مادر تمام ابتکارهای صلح است و توافقنامه ژنو مکمل نقشه راه است نه در مقابل آن. وی افزود: "در کنفرانس اعراب که ماه آینده در قاهره برگزار می شود، درباره توافقنامه ژنو بحث و گفت وگو خواهد شد.

(8/12/2003www.Haaretez.com )

ب ـ خلاصه مفاد راهنمای مسیر:

[[بوش، جورج، فرایند صلح با اسرائیل در دوره ریاست جمهوری|جورج بوش]] رئیس جمهور آمریکا طی سخنرانی خود در 24 ژوئن 2002 برای نخستین بار دیدگاه دولت خود را در رابطه با حرکت به سوی برپایی کشور فلسطین و تثبیت صلح در خاورمیانه، مشخص نمود. نقشه راه در سپتامبر 2002 توسط گروه چهارجانبه (آمریکا، سازمان ملل، روسیه و اتحادیه اروپا) نهایی شد و مورد تأیید آنها قرار گرفت. این طرح پس از آنکه چندین بار مقامات رژیم صهیونیستی اصلاحات موردنظر خود را در آن گنجاندند، سرانجام به محمود عباس (نخست وزیر وقت فلسطین) داده شد.

در مقدمه این طرح آمده است:

"هدف تسویه فراگیر و نهایی مناقشه فلسطین و اسرائیل در آغاز سال 2005 است راه حلی (برای پایان دادن به) کشاکش اسرائیل و فلسطین بر پایه دو کشور. این تسویه، کشاکش میان اسرائیل و فلسطین به پایان خواهند رساند و بر بنیاد نشست مادرید، اصل زمین در مقابل صلح استوار خواهد بود." (الحیاة،1/5/2003)

طرح راهنمای مسیر در سه مرحله طراحی شده است.

مرحله اول) پایان دادن به تروریسم و خشونت، عادی سازی زندگی فلسطینیان و تأسیس نهادهای فلسطینی تا مه 2003.

مرحله دوم) مرحله گذار از ژوئن 2003 تا دسامبر 2003.

مرحله سوم) توافق بر سر وضعیت نهایی و پایان دادن به نزاع اسرائیل و فلسطین 2004 تا 2005.

مرحله اول

در مرحله نخست تشکیلات خودگردان و رژیم صهیونیستی تعهدات متقابلی را می بایستی انجام دهند که اهم آنها عبارتست از:

ـ صدور بیانیه ای که در آن بدون هیچ ابهامی بر پایان یافتن خشونت و جلوگیری از تحریک و آشوب تأکید به عمل آید.

ـ سرکوب گروههای مبارز فلسطینی و مقابله با تروریسم.

ـ بازسازی سازمانهای امنیتی و از سرگیری همکاریهای امنیتی با اسرائیل.

ـ تدوین قانون اساسی فلسطین.

ـ تعیین یک نخست وزیر با اختیارات کامل برای دوره انتقالی.

ـ انجام اصلاحات سیاسی و قضایی در ساختار حکومتی تشکیلات خودگردان.

ـ برگزاری انتخابات آزاد برای مشارکت سیاسی طیفهای مختلف.

در مقابل تعهدات فلسطینیان، رژیم صهیونیستی نیز متعهد به انجام این اقدامات شد:

ـ صدور بیانیه ای مبنی بر پذیرش ایده تشکیل کشور فلسطینی و اعلام توقف فوری خشونت علیه فلسطینیان.

ـ متوقف ساختن هر اقدامی که منجر به بی اعتمادی یا سلب آرامش در سطح جامعه فلسطینی شود.

ـ از سرگیری همکاری امنیتی با سرویس های فلسطینی.

ـ عقب نشینی ارتش از مناطق اشغالی 28 سپتامبر 2000 و بازگرداندن اوضاع به وضعیت پیش از اشغال مذکور.

ـ بازگشایی مؤسسات اقتصادی فلسطینی.

ـ انجام اقداماتی برای بهبود زندگی ساکنان فلسطینی.

ـ توقف کلیه برنامه های شهرک سازی در مناطق اشغالی حتی در صورت نیاز جمعیت رو به رشد شهرک نشینان به توسعه شهرکها

مرحله دوم

در مرحله دوم، تمام تلاشها بر استقرار یک دولت فلسطینی استوار است. در این رابطه در بند دوم طرح آمده است: "هنگامی این هدف تحقق می یابد که ملت فلسطین از رهبری برخوردار شود که دوراندیشانه علیه تروریسم دست به تلاش بزند و بخواهد و بتواند دموکراسی را براساس تسامح و آزادی روا کند. در این صورت گروه چهارجانبه نیز از این اقدامات، حمایتی فعال خواهند کرد. فعالیت هایمرحله دوم پس از عادی شدن زندگی در فلسطین، استقرار نهادهای فلسطینی و برگزاری انتخابات و با نظر گروه چهارجانبه آغاز خواهد شد و با تشکیل یک دولت فلسطینی با مرزهای موقت پایان خواهد یافت. هدفهای اولیه این طرح، تحکیم اهداف به دست آمده در مرحله اول است.

ـ کنفرانس بین المللی: این کنفرانس، به دعوت گروه چهارجانبه و با مشورت دو طرف، بلافاصله بعد از برگزاری موفق انتخابات در فلسطین و با هدف حمایت از احیای اقتصادی فلسطین و تحکیم دولت مستقل فلسطینی با مرزهای موقت تشکیل خواهد شد.

ـ این گردهمایی جامع و با هدف دستیابی به صلح کامل در خاورمیانه (شامل اسرائیل ـ سوریه و اسرائیل ـ لبنان) خواهد بود.

ـ دولتهای عربی، روابط خود با اسرائیل را به پیش از انتفاضه بازخواهند گرداند.

ـ احیای تعهدات قبلی درباره منابع آب، محیط زیست، توسعه اقتصادی، پناهندگان و...

ـ ساختار جدید دولت فلسطینی با سازمان های مطلوب فلسطینی نهایی خواهد شد.

ـ تقویت دفتر نخست وزیری و نیز ادامه آماده سازی سازمانهای امنیتی.

ـ تقویت نقش نظارتی بین المللی به وسیله گروه چهارجانبه.

مرحله سوم

مرحله سوم طرح نقشه راه از ابتدای سال 2004 شروع شده و به سال 2005 خاتمه می یابد. هدف و نتیجه نهایی این مرحله، دستیابی به توافق بر سر راه حل دایمی و پایان بخشیدن به کشمکش اسرائیل ـ فلسطین است. کمیته چهارجانبه در این مرحله نیز نقش قابل توجهی را برعهده خواهد داشت. مهمترین ابزار تأثیرگذاری کمیته مذکور برگزاری دومین کنفرانس بین المللی برای برقراری مذاکرات نهایی درباره مرزها، شهرکها، آوارگان و قدس می باشد. در مجموع انتقال از مرحله 2 به 3 از سوی کمیته چهارگانه و براساس قضاوت همین کمیته صورت می یابد.

بازیگران فلسطینی و اسرائیلی طرح، در این مرحله نیز با پذیرش تعهدات زیر، حرکت به سوی مذاکرات نهایی را آغاز خواهند کرد:

ـ شرکت در دومین کنفرانس بین المللی، برای انجام مذاکرات نهایی در رابطه با مرزها، شهرکها، آوارگان و قدس.

ـ تبیین وضعیت شهرکها براساس قطعنامه های 242، 338 و 1379 سازمان ملل.

ـ دستیابی به یک راه حل منصفانه، عادلانه و واقعی در رابطه با مسأله آوارگان که دو طرف با آن موافق باشند.

ـ دستیابی به راه حلی در رابطه با قدس در طول مذاکرات.

کشورهای عربی نیز در سومین مرحله طرح متعهد خواهند شد که روابط عادی و کامل خود را با اسرائیل و مسأله امنیت برای تمام کشورهای منطقه را در چارچوب یک صلح عربی ـ اسرائیلی همه جانبه بپذیرند.

ج ـ رئوس توافقنامه ژنو:

به طور کلی می توان متن 47 صفحه ای توافقنامه ژنو را به 6 بخش تقسیم کرد که نخستین آن به رسمیت شناختن متقابل طرفین است. سایر موارد که به صورت دقیق تری مشخص شده اند، عبارتند از:

مرزها:

در ترسیم مرزها به خط چهارم ژوئن 1967 استناد می گردد. فلسطینیان 97/5 درصد از اراضی اشغالی 1967 را در اختیار می گیرند و در مقابل 2/5 درصد باقیمانده از سرزمینهای داخل 1948 در اختیار خواهند گرفت.

شهرکها:

اکثر شهرکها (حدود 160 شهرک که 230 هزار نفر جمعیت دارند) تخلیه خواهند شد و شهرکهای "گوش عتصیون" در جنوب قدس و برخی شهرکها در اطراف قدس شرقی و شهرکهای مرزی برچیده نمی شوند.

آوارگان فلسطینی:

دو طرف بر "ضرورت دستیابی به توافق متقابل در خصوص قضیه آوارگان" اعتراف می کنند اما از لفظ حق بازگشت برای آوارگان فلسطینی که طی جنگ اول اعراب و اسرائیل در سال 1948 فرار کرده یا اخراج شده اند و فرزندان آنها (که مجموعاً حدود 4 میلیون نفر می شوند) استفاده نمی شود. آوارگان می توانند در کشور جدید فلسطین یا در هر کشور دیگری مقیم می شوند.

شاید تعدادی از آنها بتوانند به اسرائیل برگردند و این فقط دولت اسرائیل است که صلاحیت دارد تعداد آنها را برای باقی ماندن در اسرائیل مشخص کند که این تعداد ناچیز خواهد بود (یوسی بیلین طراح اصلی این طرح معتقد است که تعداد آنها از 30 هزار نفر تجاوز نمی کند.)

قدس:

طرفین اهمیت تاریخی، مذهبی، معنوی و فرهنگی بیت المقدس را در سطح جهان به رسمیت شناخته... طرفین یک نهاد بین ادیان مرکب از نمایندگان سه دین توحیدی تأسیس خواهند کرد که این نهاد به عنوان مقام مشورتی برای طرفین درباره موضوعات مربوط به اهمیت مذهبی این شهر و ارتقای سطح تفاهمات و گفت وگوهای بین مذاهب به فعالیت خواهد پرداخت.

پایتخت دو کشور:

طرفین پایتختهای خود را در مناطق تحت حاکمیت خود در بیت المقدس معین خواهند کرد که از سوی طرف مقابل به رسمیت شناخته خواهد شد.

تروریسم و امنیت:

فلسطین یک کشور عاری از سلاح خواهد بود و نیروی چندملیتی گذرگاهها را کنترل خواهند کرد و اسرائیل می تواند در مرز اردن نیروهای اندکی را به مدت سه سال نگه دارد.

زندانیان:

تمامی فلسطینیانی که پیش از ماه مه 1994بازداشت شده اند، فوراً آزاد خواهند شد و بقیه طی 18 ماه از اجرای توافقنامه آزاد خواهند شد مگر موارد خاصی که نیاز به روشن شدن وضعیت آنها خواهد بود. (الشرق الاوسط، 1/12/2003)

د ـ مقایسه:

1ـ برخلاف طرح راهنمای مسیر که ابتدا توسط کشورهای دیگر (آمریکا، روسیه، اتحادیه اروپا و سازمان ملل) تهیه شد و سپس به فلسطینیان و اسرائیلی ها ارائه شد، توافقنامه ژنو از همان ابتدا توسط خود فلسطینیان و اسرائیلی ها (مقامات غیررسمی) پیگیری و با وساطت سوئیس به مرحله نهایی رسید و آنگاه در سطح بین المللی مطرح شد. این توافقنامه برخلاف نقشه راه به مقامات رسمی طرفین داده نشد.

2ـ هر دو مورد متأثر از افزایش خشونتها میان رژیم صهیونیستی و فلسطینیان می باشد. تداوم اشغالگری نیروهای رژیم صهیونیستی و واکنش بسیار شدید گروههای فلسطینی که به صورت عملیات استشهادی خود را نشان داد، باعث افزایش تلفات زیاد طرفین شد و به همین علت تلاش برای یافتن راهی غیر از شیوه نظامی زمینه ساز ارائه طرح نقشه راه و توافقنامه ژنو شد.

3ـ با توجه به اینکه نقشه راه توسط آمریکا، روسیه و اتحادیه اروپا (به نمایندگی از کشورهای این اتحادیه) و سازمان ملل تهیه شد از اعتبار و پشتوانه بین المللی بیشتری برخوردار است. بانیان توافقنامه ژنو نیز تلاش می کند تا ابتکار خود را از سطح غیررسمی تغییر داده و برای آن تأیید بین المللی بگیرند. ملاقات یوسی بیلین و یاسر عبدربه با کوفی عنان را می توان در این راستا برشمرد.

4ـ همان گونه که در خلاصه مفاد طرح راهنمای مسیر و توافقنامه ژنو آمده است، می توان گفت که توافقنامه ژنو بسیار دقیق تر از طرح نقشه راه است. در این توافقنامه موارد جزیی به صورت کاملاً واضح بیان شده اند. تکلیف مسأله بازگشت آوارگان در این توافقنامه روشن شده و به استثنای حداکثر 30هزار نفر بقیه باید این حق خود را به فراموشی بسپارند درحالی که در طرح راهنمای مسیر، حل مسأله آوارگان به آینده موکول شده است. دستیابی به راه حلی برای قدس نیز برخلاف راهنمای مسیر که به مذاکرات بعدی موکول شده، در توافقنامه ژنو مشخص شده است. وضعیت شهرکها در طرح راهنمای مسیر تا حدودی روشن است و در مرحله سوم آن طرح، براساس قطعنامه های 242، 333 و 1379 سازمان ملل حل و فصل می شوند. این در حالی است که در توافقنامه ژنو تکلیف شهرکهای مذکور به ذکر نام مشخص شده است.

مرزها نیز با صراحت بیشتری در توافقنامه ژنو نسبت به طرح راهنمای مسیر مشخص شده اند.

لازم به ذکر است که در هر دو توافقنامه به لزوم تشکیل دولت فلسطینی تأکید شده است.

یاسر عبدربه در پاسخ به این سوال که، توافقنامه ژنو چه تفاوتی با توافقنامه های قبلی دارد می گوید: هرگز در گذشته چنین توافقی وجود نداشته است. طرح راهنمای مسیر، راه حل مفصلی را برای توافق صلح قطعی شامل نمی گردد. طرح مزبور، خاطرنشان می کند که در سال 2005، باید یک دولت فلسطینی وجود داشته باشد ولی نمی گوید کهمرزهایش کدام خواهند بود، بر سر پناهندگان چه خواهد آمد و بیت المقدس و شهرکهای یهودی نشین چگونه خواهند بود. توافقنامه ژنو، آن تعهدات پیچیده را در برمی گیرد.

البته عبدربه گریزی به سایر توافقنامه های امضا شده نیز می زند و می گوید، اسلو چیزی جز یک توافق کلی نبود. کمپ دیوید نتوانست تکمیل شود. در طابا بیش از هر زمان دیگری به یک توافقنامه قطعی نزدیک بودیم ولی وقت کم آوردیم.

به طور کلی می توان این گونه نتیجه گیری کرد که توافقنامه ژنو، توافقهای کلی در طرح راهنمای مسیر را به صورت بسیار جزیی تر مطرح کرده و به این صورت این دو مکمل یکدیگر هستند. این توافقنامه به صورت قطعی اعلام نظر کرده و انجام هر اقدام را از سوی طرفین به اقدامات یکدیگر موکول نکرده است. البته در موارد جزیی اکثراً اشاره به ضمیمه X نموده است که این خود نیز ابهام آمیز و برای فلسطینیان مخاطره آمیز است.

مآخذ:

1. بولتن رویداد و گزارش اسرائیل، مؤسسه تحقیقات و پژوهشهای سیاسی علمی ندا ـ شماره 207، 22/9/1382.

ـ طرح راهنمای مسیر، چالشها و موانع پیش روی، (شبکه داخلی مؤسسه تحقیقات و پژوهشهای سیاسی علمی ندا، (24/2/1382).

ـ طرح راهنمای مسیر، شبکه داخلی مؤسسه تحقیقات و پژوهشهای سیاسی علمی ندا (3/3/1382).

ـ فلسطین در مطبوعات جهان، شماره 39، 1/9/1382.