شوروی، لابی یهودی و صهیونیستی

مسأله لابی یهودی و صهیونیستی (در معنای عام آن) در اتحاد جماهیر شوروی (jewish and zionist lobby: the soviet union)نیز مطرح است. برخی معتقدند که "یهودیان" بر اتحاد شوروی سیطره یافته اند و به باور آنان، انقلاب بلشویکی، "انقلابی یهودی" بود و کمونیسم جهانی و صهیونیسم جهانی با یکدیگر متحد و هم پیمان هستند.

همواره در نمونه های تفسیری اختصارگرا وساده عناصری در واقع وجود دارند که می توانند چنین مفهومی را تأیید کنند؛ مثلاً می دانیم که افراد گروه های یهودی در اتحاد شوروی در مقایسه با دیگر گروه ها بیشترین حضور را در نهادهای حزب کمونیست داشتند و طراح و معمار ارتش سرخ، تروتسکی، فردی "یهودی" بود. همچنین می توان به حضور تعداد زیادی از یهودیان در رسانه های شوروی و برخی نهادهای مهم این کشور مانند اتحادیه نویسندگان، دانشگاه ها و نهادهای تحقیقاتی اشاره کرد. اما این وضعیت را عناصر متعددی تعدیل و اصلاح می کند که مهم ترین آنها عبارتند از:

1 ـ نسبت عددی افراد گروه های یهودی در اتحاد شوروی بسیار اندک و همچنین رو به کاهش بود.

2 ـ افراد گروه های یهودی تشکلی منسجم و با منافع واحد ایجاد نکرده بودند. برای مثال یهودیان گرجستان رابطه چندانی با یهودیان اکراین نداشتند و حتی اختلافات دینی و فرهنگی عمیقی میان آنان دیده می شود.

3 ـ یهودیان اتحاد شوروی به میزان زیادی با جامعه خود همانند شده بودند که مظاهر آن ازدواج با غیریهودیان و از بین رفتن زبان و فرهنگ یدیشی بود.

4 ـ یهودیان شوروی (از طریق عواملی داخلی چون تمرکز در بخش های اقتصادی غیر قانونی و عناصری خارجی مانند دخالت جنبش صهیونیسم) به خروج از این کشور تمایل داشتند. این امر موجب ضعف نفوذ آنان به عنوان یک گروه فشار در نظام حکومتی شوروی شده بود.

5 ـ از جمله اموری که مانع تأثیر یهودیان شوروی در تصمیم های سیاسی این کشور ـ از داخل یا از خارج نظام ـ می شد، این بود که در درون ساختارفرهنگی و تمدنی روس، یهودیان با عدم پذیرش شدید و عمیقی روبه رو بودند، زیرا آنان بیگانه شمرده می شدند. تمرکز نسبت زیادی از افراد این گروه در شغل های حاشیه ای و حضور آنان در بازار سیاه این عدم پذیرش را تقویت می کرد.

6 ـ از عوامل بسیار مهم در این خصوص آن بود که همه یهودیان شوروی طرفدار اسرائیل نبودند؛ مثلاً یهودیان متدین و مذهبی از دولت صهیونیستی رضایت چندانی نداشتند. همچنان که میان یهودیان اروپای شرقی این احساس وجود داشت که آنان یک اقلیت قومی یدیشی در شرق اروپا هستند و این سنتی بود که دنبوو و حزب بوند آن را شکل دادند.

7 ـ در نهایت باید گفت که سیاست های شوروی در جهت تجزیه و تفکیک یهودیان (و تمام گروه های دینی و نژادی) به عنوان بخشی از گرایش های جهانی این کشور و تمرکز قدرت در دست شوراها و حکومت مرکزی و طلایه داران حزبی بود.

بررسی موضع اتحاد شوروی در قبال گروه های یهودی و دولت صهیونیستی نشان می دهد که منافع استراتژیک حکومت شوروی همواره عنصری اساسی در تعیین موضع این کشور بوده است. (بنگرید به: "بلشویک ها و گروه های یهودی" ـ "بلشویکها و صهیونیسم").

مسأله ای حیاتی همچون مهاجرت یهودیان از اتحاد شوروی در دهه هفتاد را می توان مثالی کوچک از گرایش های سیاسی شوروی دانست. آیا این سیاست نتیجه فشار یهودیان و صهیونیست ها بر دولت شوروی بوده است یا ناشی از منافع استراتژیک این کشور؟ می دانیم که مسأله یهودیان شوروی و "حق" آنان برای مهاجرت، در آغاز دهه هفتاد با فشار رسانه ها یا لابی صهیونیستی مطرحنشد، بلکه با فشارهای ایالات متحده (و با کمک یهودیان این کشور) در کانون توجه قرار گرفت.

در نهایت نیز اتحاد شوروی در نتیجه فشارهای داخلی و ساختاری خویش مجوز مهاجرت شمار بسیار زیادی از یهودیان را صادر کرد. از جمله این فشارهای داخلی و ساختاری، موضوع رهایی از عناصر سرکش و خشمگین و تاجرانی بود که اگر حکومت شوروی در مورد آنان از ابزار خشونت استفاده می کرد افکار عمومی غرب را بر ضد خود برمی انگیخت. فشارهای غرب نیز در این رابطه بی تأثیر نبود. چرا که غرب اعطای تسهیلات و اعتبارات به اتحاد شوروی را با موضع این کشور در قبال مهاجرت یهودیان مرتبط می دانست. اما با افول این سیاست ها، مهاجرت یهودیان از شوروی متوقف شد و سپس در اواخر دهه هشتاد با رویکرد شوروی به غرب و تمایل شدید این کشور به به دستیابی به کمک های مالی و تکنولوژی پیشرفته غرب، بار دیگر درهای کشور برای مهاجرت باز شد.

این تصمیمی بود که از سوی حکومت شوروی به منظور پاسخگویی به نیازهای داخلی این کشور و مطالبات غرب اتخاذ شد و یهودیان به جز ماده ای که پس از این منتقل خواهد شد، هیچ نقشی در این معامله نداشتند. تردیدی نیست که رسانه های وابسته به عناصر یهودی یا صهیونیستی، چه در شوروی و چه در ایالات متحده، نقشی چشم گیر در این مسأله داشتند. اما نمی توان رفتار شوروی و صدور مجوز برای مهاجرت یهودیان این کشور در دهه هشتاد و متوقف کردن آن تا نیمه دهه هشتاد و سپس آزاد کردن دوباره آن در اواخر دهه هشتاد را جز در چارچوب مصالح در هم پیچیده اتحاد شوروی و فشارهای آمریکا بر آن بررسی کرد.

با این حال می بینیم که افراد گروه یهودی شوروی در این حرکت و در بیان افکار و اندیشه های خود از آزادی بیشتری برخوردار شده اند. اما این آزادی ها نه به قدرت ذاتی این گروه یهودی، بلکه به تغییرات اصولی و بنیادین در سیاست دولت شوروی باز می گردد که موجب شده است دادن اجازه مهاجرت به یهودیان و اجازه فعالیت به جنبش صهیونیسم در ردیف مصالح آن کشور قرار گیرد. اما طبیعتا، با افزایش مهاجرت یهودیان از روسیه و اکراین و با فروپاشی اتحاد شوروی و تجزیه آن به دولت های متعددی که سیاست های متفاوتی دارند، پیش بینی می شود که قدرت گروه های یهودی برای اعمال فشار افزون تر شود.

مأخذ:

1. المسیری، عبدالوهاب: دایره المعارف یهود، یهودیت و صهیونیسم، ترجمه مؤسسه مطالعات و پژوهش های تاریخ خاورمیانه، دبیرخانه کنفرانس بین المللی حمایت از انتفاضه فلسطین، جلد ششم، چاپ اول، پاییز 1382.