مهاجرت بزرگ یهودیان به فلسطین (1992ـ1989)

در بیانیه تأسیس دولت اسرائیل آمده بود که: "دولت اسرائیل درهای مهاجرت یهودیان را خواهد گشود تا همه تبعیدیان گرد هم آیند. ملت یهود در سراسر جهان باید خود را برای زندگی در کنار همکیشان خود و کمک به آنها در مسئولیت مهاجرت و سازندگی آماده کنند تا آرزوی همیشگی یعنی، رهایی اسرائیل، تحقق یابد." بن گوریون در مورد مهاجرت یهودیان می گوید: "پیروزی نهایی اسرائیل در گرو مهاجرت گسترده یهودیان است. ساختن اسرائیل فقط بر مهاجرت وسیع یهودیان متکیاست."

در پی اعلام سیاست پروستریکای گورباچف (آخرین رهبر اتحاد شوروی سابق) در سال 1989 صهیونیستها به تلاشهای وسیعی دست زدند تا دولت اتحاد شوروی را به پذیرش مهاجرت یهودیان این کشور وادار کنند. اسحاق شامیر نخست وزیر پیشین اسرائیل تحقق این مهاجرت را بشارت داد و گفت: "اتحاد شوروی پیش بینی می کند که صدها هزار یهودی طی سالهای آینده این کشور را ترک خواهند کرد. همچنین انتظار می رود که قانون جدیدی مبنی بر خروج یهودیان شوروی بدون کسب مجوز قبلی تصویب شود.

شش ماه پس از سخنان اسحاق شامیر، دولت اتحاد شوروی سابق مقررات و قید و بندهای مربوط به مهاجرت یهودیان این کشور را لغو کرد. این اقدام در پی مذاکرات طولانی میان مقامات اسرائیل و شوروی سابق که از سال 1985 شروع شد، صورت گرفت. در ابتدا این مذاکرات جنبه محرمانه داشت. در تاریخ 16 ژوئیه سال 1985 میان یوری ورنتسف و اووادیالوفیر سفرای شوروی و اسرائیل در پارسی ملاقات محرمانه ای صورت گرفت که مطبوعات اسرائیل به نقل از ورنتسف فاش کردند که: "قطع روابط اتحاد شوروی با اسرائیل در سال 1967 خطایی مخاطره آمیز بود، اما این خطا قابل اصلاح نبود، مگرآنکه شرایط جدیدی رخ می داد که از سرگیری روابط را توجیه کند" مذاکرات میان اسرائیل و شوروی با ملاقات ادوارد شوارنادزه، وزیر خارجه شوروی سابق و شیمون پرز نخست وزیر پیشین اسرائیل در ماه اکتبر 1985 شکل جدی تری به خود گرفت. همچنین در تاریخ 18 آگوست 1986 میان نمایندگان اتحاد شوروی و اسرائیل در هلسینکی مذاکرات ویژه ای صورت گرفت.

گورباچف نیز در اواخر ماه آوریل 1987 هنگام دیدار از سوریه، به احتمال از سرگیری روابط شوروی و اسرائیل در چارچوب روند حل و فصل بحران خاورمیانه اشاره کرد... ملاقات دیگر میان اناتولی دوبرنین رئیس بخش روابط خارجی کمیته مرکزی حزب کمونیست و شیمون پرز در ماه مه 1988 درمنزل اوگاپرونگمان رئیس کنگره جهانی یهودیان صورت گرفت و در تاریخ 28 ژوئیه 1988 یک هیئت کنسولی اسرائیل وارد مسکو شد. رئیس این هیئت هنگام ورود به مسکو اظهار داشت: "ورود این هیئت اولین گام در راه بهبود روابط اسرائیل و اتحاد شوروی محسوب می شود." و نیز در اوایل ماه ژانویه 1989 ملاقاتی میان شوارنادزه، وزیرخارجه شوروی و موشه ارنز در پاریس انجام شد که شواردنادزه در پی آن از تصمیم دولت متبوع خود برای بالا بردن حجم حضور دیپلماتیک شوروی در تل آویو سخن به میان آورد. در ماه فوریه 1989 نیز ملاقات دیگری میان شوارنادزه و آرنز در قاهره صورت گرفت.

امتناع مسکو از رأی دادن به قطعنامه تعلیق عضویت اسرائیل در مجموع عمومی سازمان ملل شد. این در حالی است که مذاکرات شوروی و اسرائیل در زمینه روابط بازرگانی منجر به انعقاد چند موافقتنامه تجاری میان مسکو و تل آویو شده بود.

از این رو مهاجرت یهودیان در اوایل سال 1990، به گونه ای فشرده شروع شد. طبق آمار اعلام شده "مرکز آمار اسرائیل" تعداد مهاجران یهودی طی یک سال یعنی از تاریخ 30 فوریه 1989 تا 20 سپتامبر 1990 به حدود 155 هزار تن رسید که 88% از آنان از یهودیان شوروی بودند و این بالاترین رقم مهاجران در فاصله زمانی یک سال از زمان مهاجرت دسته جمعی سالهای 1951 ـ 1948 به شمار می رود.

برپایه همین اطلاعات جمعیت اسرائیل در سال 1990 تعداد به 000,775,4 نفر رسید که 7/81% از این جمعیت یعنی 000,842,3 نفر یهودی هستند. این آمار نشان می دهد که جمعیت اسرائیل در سال 1990 با افزایشی در حدود 8/3% مواجه بوده است، در حالی که این افزایش در سال 1989، 6/1% بوده است.

در فاصله سالهای 1991ـ1990 تعداد 360 هزار یهودی به اسرائیل مهاجرت کردند. از این تعداد 200 هزار نفر در سال 1990 ـ یعنی سالی که شاهد اوج گیری بی نظیر مهاجرت یهودیان اتحاد شوروی (سابق) بود ـ به اسرائیل مهاجرت کردند. فروپاشی درونی و غیرمنتظره اتحاد شوروی، بحران اقتصادیو نیز بروز بحران امنیتی که تا پیش از پیدایش پروستریکا جنبه آهنین داشت از عوامل این مهاجرت بی نظیر بود.

در بررسی جزئیات این مهاجرت عظیم این نکته آشکار می شود که 71% از مهاجران یهودی اتحاد شوروی سابق در سالهای یادشده در سن 15 سال به بالا قرار دارند و حدود 35% از این مهاجران دارای تخصصهای بالایی هستند و 19 تن از آنان از دانشمندان اتمی به شمار می روند.

اسحاق پرز وزیر پذیرش مهاجران در دولت اسرائیل اعلام کرد که حدود 170 هزار مهاجر یهودی جدید در سال 1991 وارد اسرائیل شدند که از این تعداد 145 هزار تن از یهودیان شوروی بودند. وی توضیح داد که این تعداد در مقایسه با سال 1990، 23% کاهش داشته است. نامبرده به نقل از سیمها دنیتس رئیس سازمان جهانی یهودیان اعلام کرد که اسرائیل انتظار داشت 220 هزار یهودی اتحاد شوروی در سال 1991 به اسرائیل مهاجرت کنند. وی افزود علت اصلی کاهش تعداد مهاجران به مشکلات موجود بر سر راه جذب مهاجران به ویژه در زمینه اشغال باز می گردد.

سیمها دنیتس نیز به این نکته اشاره کرده بود که فروپاشی شوروی ممکن است روند مهاجرت را شدت بخشد. در همین زمینه سازمان جهانی یهودیان اعلام کرد که 486 تن از یهودیان کشورهای تازه استقلال یافته شوروی در تاریخ 26/12/1991 از طریق دریا وارد اسرائیل شدند. این مهاجران با یک کشتی اجاره شده توسط یک سازمان مسیحی هوادار اسرائیل وارد بندرگاه "حیفا" شدند. این اولین مجموعه از مهاجران یهودی بودند که پس از سال 1989 از طریق دریا وارد اسرائیل می شدند.

رئیس سازمان جهانی یهودیان در ارتباط با کاهش پیش بینی شده مهاجران، دولت اسحاق شامیر را مسئول دانست. برخی آمارهای رسمی اسرائیل نشان می دهد که تعداد مهاجران یهودی در سال 1992 به 145 هزار تن رسید، در حالی که پیش بینی های قبلی رقم 400 هزار مهاجر را نشان می داد. سیمها دنیتس اظهار داشت: دهها هزار تن ازمهاجران به دلیل افزایش رقم بیکاری در اسرائیل، مهاجرت خود را به تعویق می اندازند. متوسط بیکاری در اسرائیل 10% می باشد که در 20 سال گذشته بی سابقه بوده است.

اسرائیل برای ایجاد تسهیلات لازم به مهاجرت یهودیان، ایستگاه ویژه ای برای عبور آنان در مناطق اروپای شرقی از جمله بوداپست، بخارست، ورشو، فراهم کرد. در هلسینکی پایتخت فنلاند نیز ایستگاه ویژه ای به همین منظور ایجاد شد. همچنین شرکت هواپیمایی "العال" اسرائیل از ماه فوریه 1992 روزانه 16 پرواز مستقیم را از اتحاد شوروی سابق به اسرائیل به راه انداخت.

سیمها دنیتس رئیس رئیس سازمان جهانی یهودیان در تاریخ 29/12/1991 در زمینه بسیج امکانات مربوط به جذب یهودیان اتحاد شوروی اظهار داشت: اسرائیل این آمادگی را دارد که یک میلیون تن از یهودیان مهاجر کشورهای تازه استقلال یافته اتحاد شوروی سابق را جذب کند. وی گفت: اگر اوضاع اتحاد شوروی به لحاظ سیاسی، اقتصادی و نظامی مختل شود و اگر اقلیتها ـ به ویژه یهودیان ـ این کشور در معرض خطر قرار گیرند، اسرائیل آماده است که یک میلیون مهاجر را جذب کند. نامبرده افزود: سیاست ما بر این پایه استوار است که در کوتاه ترین زمان، بیشترین تعداد ممکن از مهاجران یهودی را جذب کنیم و اکنون حدود 2/1 میلیون تن از یهودیان اتحاد شوروی برای انتقال به اسرائیل آمادگی دارند.

سیمها دنیتس در مورد کاهش تعداد مهاجران یهودی گفت: تعداد مهاجران که در ماه آوریل 1992 به اسرائیل مهاجرت کردند در مقایسه با ماههای آخر سال 1989 کاهش شدیدی داشته است. یوری جاردون مسئول مهاجرت در سازمان جهانی یهودیان نیز اظهار داشت: کمتر از چهار هزار یهودی در ماه آوریل 1991 از مجموعه کشورهای مستقل وارد اسرائیل شدند که این رقم کمتر از نصف تعداد مهاجران در ماه آوریل 1990 می باشد. تعداد مهاجران یهودی در پایان ماه آوریل 1992 به 15 هزار تن می رسد، در حالی که در سالهای 1990 و 1991 به ترتیب 185 هزار و 145 هزار مهاجر وارد اسرائیلشدند.

اسرائیل امیدوار بود که مهاجران یهودی اتحاد شوروی، جمعیت اسرائیل را در نیمه دهه نود به میزان یک پنجم افزایش دهند. جاردون در ماه آوریل 1992 اسحاق شامیر نخست وزیر وقت اسرائیل را متهم کرد که به دلیل عدم مبارزه با بیکاری، دهها هزار یهودی علاقه مند به مهاجرت را به وحشت انداخته است. سازمان جهانی یهودیان در ماه دسامبر 1991 پیش بینی کرده بود که تعداد مهاجران یهودی کشورهای تازه استقلال یافته شوروی در سال 1991 به 120 تا 150 هزار مهاجر می رسد. این سازمان اعلام کرد که حدود 500 هزار مهاجر از کشورهای مستقل اجازه خروج گرفته بودند، اما گزارشهای مربوط به مشکلات مهاجران یهودی در اسرائیل باعث شد آنها مهاجرت خود را به حالت تعلیق درآورند. مشکلات مهاجران یهودی جدید در اسرائیل به دلیل فقدان شرایط مناسب کار بسیار زیاد است. طبق اعلام مراکز کاریابی اسرائیل، تعداد بیکاران یهودی در میان مهاجران جدید در ماه نوامبر 1991 به حدود 40 هزار نفر رسید. این رقم از زمان شروع مهاجرت یهودی شوروی سابق بی سابقه است.

مناخیم بورش معاون وزیر کار اسرائیل طی نامه ای که برای اسحاق شامیر نخست وزیر وقت اسرائیل که عهده دار پست وزارت کار و امور اجتماعی نیز بود. با اشاره به این آمار از وی خواست هرچه زودتر به وضعیت نابسامان کار رسیدگی کند. همچنین طبق آمار رسمی وزارت کار اسرائیل تعداد بیکاران در ماه نوامبر 1991 به حدود 10 هزار نفر رسید که برای آنها اجازه استفاده از تسهیلات دوره بیکاری صادر شد. در پایان همان ماه تعداد بیکارانی که از تسهیلات دوره بیکاری استفاده می کردند به 77 هزار نفر رسید که در مقایسه با ماه اکتبر همان سال (68 هزار نفر بیکار) افزایشی در حدود 5/15% را نشان می داد.

در گزارش سالانه مرکز آمار اسرائیل آمده است که تعداد مهاجران یهودی به اسرائیل 20% کاهش یافته و تعداد کل آنها در سال 1990 به 200,185 مهاجر و در سال 1991 به 000,148 مهاجر رسیدهاست.

دیپورالیتسون سخنگوی کانون صهیونیستی یهودیان شوروی می گوید: یهودیان شوروی سابق برای انتخاب مهاجرت، تحت فشار نیستند. وی می افزاید: شیطان شناخته شده بهتر از شیطان ناشناس است. دیپورالتسون گفت: یهودیان شوروی سابق مانند دو سال قبل که فعالیتهای ملی گرایان متعصب و مخالف یهودیان به اوج رسید، نگران جان و مال خود نیستند. عوامل متعددی وجود دارد که بر روند مهاجرت یهودیان به اسرائیل تأثیر منفی گذاشت:

1. اوضاع داخلی اسرائیل، بحران اقتصادی، بیکاری و ناسازگاری مهاجران جدید با واقعیتهای موجود. مهاجرت یهودیان اتحاد شوروی سابق در حالی آغاز شد که مراکز جدید اقتصادی در اسرائیل از جذب نیروی کار اسرائیل بیکار هستند. همچنین نیمی از نیروی کار مهاجران جدید که تعداد آنها به 400 هزار نفر می رسد موفق به یافتن کار نشدند. در نتیجه بسیاری از علاقه مندان به مهاجرت تصمیم گرفتند سفر خود را به تعویق بیندازند و یا آن را لغو کنند.

2. آمادگی کشورهای غربی به ویژه ایالات متحده آمریکا برای جذب مهاجران یهودی.

3. عامل امنیتی: به گفته هرتزل رهبر صهیونیستها، ایجاد پناهگاه امن برای یهودیان، از جمله هدفهای بزرگ جنبش صهیونیستی است. اگر تمامی آرزوهای هرتزل تحقق یافته باشد، یک آرزو هنوز ناکام مانده است. این آرزو در مقوله ای به نام "پناهگاه امن" تجلی می یابد. هرتزل معتقد بود که با ولادت دولت جدید "وطن امن یهودیان" ایجاد خواهد شد. واقعیت این است که اسرائیل که قرار بود پناهگاه امن یهودیان باشد، از مناطقی است که به دلیل مناقشه اعراب و اسرائیل و نیز به دلیل روشهای گوناگون مبارزه جنبش مقاومت فلسطین و وقوع انتفاضه و ادامه آن، فاصله زیادی با امنیت دارد، و ایناز جمله مواردی است که بر روند مهاجرت تأثیر منفی گذاشته است.

یک مسئول بلندپایه در امور مهاجرت یهودیان، روز 21/8/1992 اظهار داشت: بسیاری از مهاجران یهودی اتحاد شوروی به دلیل فقدان شرایط مناسب کار، ترجیح می دهند به جای اسرائیل به آمریکا یا آلمان مهاجرت کنند. سیمها دنیتس رئیس سازمان جهانی یهودیان نیز طی مصاحبه ای با رادیو اسرائیل گفت: 37 هزار یهودی مهاجر در نیمه اول سال 1992 به ایالات متحده و آلمان مهاجرت کردند و 30 هزار تن از آنان به اسرائیل سفر کردند. وی شرایط نامساعد کار را از جمله عوامل مهم این مسئله دانست. همچنین تعداد مهاجران یهودی در اوایل سال 1992 به حدود 3000 تن رسید، که هرچند این رقم در ماه آگوست سال مزبور به 5000 نفر افزایش یافت، اما در واقع این کمتر از نصف مهاجرانی است که جذب آنها به اسرائیل ممکن بود.

همچنین تعداد 4933 تن از مهاجران کشورهای تازه استقلال یافته شوروی در ماه آگوست وارد اسرائیل شدند و با این رقم تعداد مهاجران از ابتدای سال 1992 به 37135 تن رسید که در مقایسه با سال 1991 (106834 مهاجر) 66% کاهش داشته است. یادآوری این نکته ضروری است که بودجه سال 1992 اسرائیل بر پایه جذب 200 هزار مهاجر یهودی تنظیم شده بود.

آثار اقتصادی مهاجرت یهودیان:

در اسرائیل مسئله هزینه های جذب یهودیان و آثار آن بر روی اقتصاد این کشور که از فشارها و مشکلات فراوانی رنج می برد، با کشمکش حادی مواجه است. مهاجرت یهودیان موجب شد که بحران اقتصادی اسرائیل تشدید شود، و این در حالی است که تخصیص بودجه کلان برای امور نظامی همچنان ادامه دارد. در این چارچوب، نشانه های زیر به چشممی خورد:

1. تراکم کسری موازنه بازرگانی و هزینه ها.

2. افزایش رکود اقتصادی: مثلاً اگر داده های مربوط به شاخصهای اقتصادی ـ روند رشد تولید ناخالص ملی ـ را مورد توجه قرار دهیم، در ظاهر این نکته به چشم می خورد که اسرائیل مرحله رکود اقتصادی را پشت سر گذاشته است. طبق اطلاعات مرکز آمار اسرائیل، روند رشد تولید ناخالص ملی طی سالهای اخیر به شکل زیر بوده است:

1/2% در سال 1988

2/1% در سال 1989

8/4% در سال 1990

6/5% در سال 1992

اما واقعیت در پیشرفت کیفی چیز دیگری است، زیرا افزایش رشد تولید ناخالص ملی از نتایج حصول بهبود در سه زمینه است:

الف ـ حصول پیشرفت افقی در بخش زیر ساختهای اقتصادی (برق، راهها و...) که در اسرائیل و سرزمینهای اشغالی بر اثر افزایش سرمایه گذاریها در این بخش بوده است.

ب ـ افزایش مصرف فردی و اجتماعی در اثر توسعه بازارهای محلی و در نتیجه مهاجرت وسیع یهودیان به اسرائیل.

ج ـ انتقال به مرحله جدید یعنی امروزی کردن صنعت نظامی و افزایش نظامیگری مدرن پس از جنگ خلیج فارس.

در مقابل، بخشهای تولید صنعتی و کشاورزی با بحران فزاینده ای مواجه شد و میزان بیکاری افزایش یافت. به عنوان مثال تولید صنعتی در سال 1990 حدود 4% کاهش یافت و تولید و صادرات صنعتی اسرائیل در سال 1991 با 6% کاهش مواجه شد. جدول زیر برخی پیشرفتها را در زمینه زیر ساختهای اقتصادی در مقابل افزایش میزان بیکاری و... نشان می دهد:

%%%محل جدول%%%

3. افزایش کسری بودجه: کسری بودجه اسرائیل از قم 2/3% تولید ناخالص ملی در سال 1988 به بیش از 7% در سال 1991 رسید، و این باعث شد تورم مالی به گونه ای فزاینده تشدید شود. به عنوان مثال می توان به افزایش تورم در سال 1991 به صورت زیر اشاره کرد:

2/1% در ماه ژانویه

2/1% در ماه مارس

2/2% در ماه آوریل

9/1% در ماه مه

0/2% در ماه ژوئن

0/2% در ماه ژوئیه

1/2% در ماه اوت

6/1% در ماه سپتامبر

4. بی ثباتی مالی و ارزش پولی اسرائیل: متوسط کاهش ارزش برابری "شیکل" از زمان شروع مهاجرت وسیع یهودیان در مقایسه ارزهای خارجی وابسته به آن به حدود 20 الی 25% در سال رسید. در نتیجه نرخ بهره بانکی و بهای اوراق بهادار بورس دچار بی ثباتی شدید شد.

اعتبارات ده میلیارد دلاری آمریکا به اسرائیل:

در پی بیش از یک سال کشمکش میان ایالات متحده آمریکا از یک طرف و سازمانهای یهودی و اسرائیل از طرف دیگر در مورد اعتبارات ده میلیارد دلاری که اسرائیل آن را برای اسکان مهاجران یهودی جدید از آمریکا خواسته بود، و نیز پس از آنکه رسیدگی به این درخواست اسرائیل از ماه اکتبر 1991 به ماه مارس 1992 موکول شد، واشنگتن پس از پیروزی اسحاق رابین در انتخابات اسرائیل با اعطای این اعتبارات موافقت کرد. ابراهام شاحت وزیر اقتصاد اسرائیل موافقت آمریکا با اعطای این اعتبارات مالی اظهار داشت: من به عنوان وزیر اقتصاد اسرائیل بسیار خرسندم، زیرا به خوبی تأثیر مثبت این اعتبارات را بر روی اقتصاد اسرائیل و شکوفایی آن درک می کنم و معتقدم که این اعتبارات به اسرائیل امکان خواهد داد که از مراکز اقتصادی جهان وام کم بهره دریافت کند و این به خودی خود به محافل بازرگانی جهان پیام خواهد داد که اسرائیل از ذخیرهارزی بسیار بالایی برای توسعه اقتصادی برخوردار است.

باکف فرنکل رئیس بانک مرکزی اسرائیل نیز تصریح کرد که مدت بازپرداخت این اعتبارات تا سی سال تمدید خواهد شد. کارمزد این اعتبارات هم از رقم 2/0% در سال تجاوز نخواهد کرد.

یادآوری این نکته ضروری است که ایالات متحده آمریکا از اوایل دهه پنجاه تاکنون حدود 50 میلیارد دلار کمک مالی در اختیار اسرائیل گذاشته که 70% از این کمکها به صورت بلاعوض و از محل "اموال دولتی" پرداخت شده است. آمریکا همچنین کمکهای دیگری از قبیل تسهیل فروش اوراق قرضه اسرائیل و ایجاد تسهیلات لازم برای جمع آوری کمکهای مالی به اسرائیل در اختیار تل آویو قرار داده است.

برای مقایسه حجم کمکهای مالی آمریکا به اسرائیل کافی است به این نکته اشاره کرد که تل آویو حدود 30% از کل کمکهای خارجی آمریکا را به خود اختصاص می دهد. همچنین حجم کمکهای مالی آمریکا به اسرائیل طی سه سال مالی 1989 ـ 1987 معادل مجموع کمکهای مالی آمریکا به اروپا پس از جنگ جهانی دوم در چارچوب طرح مارشال بوده است.

اوراق قرضه یکی از منابع مهم و ثابت در اقتصاد اسرائیل به شمار می رود که میلیاردها دلار را به سازندگی و توسعه اقتصادی اختصاص داده است. ارزش این اوراق در فاصله سالهای 1985 ـ 1965، 7 میلیارد و 342 میلیون دلار آمریکا بوده است.

مآخذ:

1. مجله فکرالاستراتیحی العربی، شماره 24ـ23.
2. مجله الدراسات الفلسطینیة، شماره 1، 1990.
3. روزنامه های منتشره در اسرائیل، 1991ـ1990.