جداسازی نیروها بین مصر و اسرائیل، موافقتنامه 1974

هنری کیسینجر وزیر امور خارجه آمریکا قبل از متوقف شدن درگیری بین نیروهای عربی و نیروهای اسرائیلی در جنگ 1973، از مسکو دیدار کرد. در خلال این دیدار، اتحاد شوروی و ایالات متحده در شورای امنیت برای تشکیل جلسه ای به منظور پایان کشمکش دعوتی به عمل آوردند. حتی مصر تمایلخود را در مورد تشکیل چنین جلسه ای را اعلام نمود.

دو کشور مزبور طرحی ارایه دادند و شورای امنیت بعد از موافقت با این طرح، قطعنامه 338 را در تاریخ 22 نوامبر 1973 صادر نمود. طرح مذکور متضمن دعوتی از تمامی طرفهای درگیر برای اعلام آتش بس کامل و خاتمه دادن به تمامی فعالیتهای نظامی در خلال 12 ساعت از لحظه اتخاذ این طرح در مواضع تحت اشغال بود.

به دنبال اعلام آمادگی مصر و (اسرائیل) برای قبول طرح فوق، سوریه نیز در 24 اکتبر موافقت خود را با این طرح ضمن شرایط معین اعلام نمود (نک: جنگ 1973 در سازمان ملل متحد).

پس از برقراری آتش بس چندساعته در جبهه مصر، (اسرائیل) حملات و تجاوزات خود را از سر گرفت و ضمن در هم کوبیدن منطقه سوئز با آتش سنگین، نیروهای خود را در خط دفرسوار تقویت نمود.

در پی این امر شورای امنیت در روز 23 اکتبر جلسه ای تشکیل داد و قطعنامه 339 خود متضمن برقراری آتش بس و بازگشت طرفهای درگیر به مواضع 22 اکتبر را صادر نمود. ولی اسرائیل این بار نیز دو قطعنامه شورای امنیت را زیر پا گذاشت و با گشودن آتش، پیشروی در عمق خاک مصر و محاصره منطقه سوئز و ارتش سوم مصر را ادامه داد.

از آنجایی که وضعیت ناشی از تداوم مخالفت با قطعنامه های شورای امنیت خطرناک بود، شورای امنیت در روز 25 اکتبر جلسه ای تشکیل داد و ضمن صدور قطعنامه شماره 340 مجددا از طرفهای درگیر خواست بلافاصله به جنگ و درگیری خاتمه دهند و مقرر داشت نیروی فوق العاده وابسته به سازمان ملل متحد از افراد کشورهای عضو سازمان ملل متحد، بهاستثنای کشورهای عضو دائمی شورای امنیت، تشکیل گردد.

در پی انتشار این قطعنامه، آتش بس در جبهه مصر برقرار گردید و ژنرال آنزیو سیلاسفیو فرمانده نیروهای پاسدار صلح بین المللی از طرفین خواست جلسه ای به منظور بررسی تدابیر ویژه آتش بس تشکیل دهند. به دنبال این تقاضا، نخستین جلسه در چادری که در کیلومتر 101 جاده قاهره به سوئز نصب گردید و بر بالای آن پرچم سازمان ملل متحد به اهتزاز درآمد، تشکیل شد. ریاست جلسه را از طرف مصر سرلشگر محمد غنی الجمسی رئیس ستاد نیروهای مسلح و از طرف اسرائیل، ژنرال آهارون بارلیو برعهده گرفت و جلسات زیر نظر ژنرال آنزیو سیلاسفیو نماینده سازمان ملل متحد برگزار گردید.

جلسه مذکور در طول شب 28 اکتبر ادامه یافت و طی آن مسأله اسرا و مجروحان و مسأله تهیه مواد غذایی و آب آشامیدنی برای منطقه سوئز و ارتش سوم مصر و همچنین مواضعی که نیروهای پاسدار صلح بین المللی در آن استقرار خواهند یافت، مورد بررسی قرار گرفت و طرفین سعی کردند به منظور اجرای قطعنامه شورای امنیت، خطوط 22 اکتبر را مشخص نمایند ولی اسرائیل از تعیین این خطوط طفره رفت چرا که مفهوم آن عقب نشینی و شکست دیوار محاصره منطقه سوئز و ارتش سوم مصر و بالاخره از دست دادن برگ فشار مؤری بود که با آن می توانست در مقابل آزادی اسرای خود در مصر بازی کند.

جلسات نظامی بدون هیچ گونه نتیجه ای ادامه یافت تا اینکه هنری کیسینجر در روز 5 نوامبر 1973 وارد قاهره شد و یک سلسله جلسات طولانی خصوصی از روز 6 الی 8 نوامبر با پرزیدنت انورسادات رئیس جمهور تشکیل داد. و در همانهنگام معاونش ژوزف سیسکو وارد اسرائیل شد. در روز 8 نوامبر طرفین مصر و اسرائیل به یک موافقتنامه 6 ماده ای زیر نظر کیسینجر دست یافتند. بندهای موافقتنامه به شرح زیر می باشد.

1 ـ تعهد دو طرف به آتش بس.

2 ـ آغاز مذاکرات برای بازگشت به خطوط 22 اکتبر.

3 ـ رساندن مواد غذایی به منطقه سوئز و انتقال مجروحان از آنجا.

4 ـ موافقت اسرائیل با انتقال تجهیزات و ادوات غیرنظامی برای ارتش سوم مصر.

5 ـ جایگزینی مناطق بازرسی نیروهای سازمان ملل متحد با مناطق بازرسی اسرائیل در جاده قاهره ـ سوئز.

6 ـ مبادله تمامی اسرای جنگ بعد از تعیین این مناطق. گفته شد که در این موافقتنامه دو بند سری متضمن تعهد مصر به شکست دیوار محاصره باب المندب گنجانده شده بود که مصر از اشاره به این بند خودداری ورزید، چرا که مسأله محاصره باب المندب را به طور رسمی اعلام نکرده بود. طرفین در روز 11 نوامبر با برقراری آتش بس و در روز 14 نوامبر با مبادله اسرا موافقت نموده و قرار گذاشتند که در آغاز، اسرای جنگ فرسایشی سالهای 1969 و 1970 (نک: [[جنگ فرسایشی مصر و اسرائیل]]) را مبادله نمایند. در روز 18 نوامبر جلسه ای بین طرفین به منظور تعیین خطوط 22 نوامبر تشکیل گردید. ولی توافقی در این زمینه انجام نگرفت.

جلسات درباره این مسأله تا روز 29 نوامبر بدون دستیابی به نتیجه ادامه یافت تا اینکه مصر در آن روز به دلیل عدم پایبندی اسرائیل به اجرای بند دوم موافقتنامه منعقده در 11 نوامبر که متضمن بازگشت نیروهای طرفین به خطوط 22 اکتبر بود، ازگفت وگوهای کیلومتر 101 اعلام کناره گیری نمود.

در این فاصله کیسینجر برای رسیدن به راه حلی در مورد مسأله جداسازی نیروها، بارها به کشورهای منطقه عربی مسافرت کرد. و در خلال این سفرها توافقی بین اتحاد شوروی، ایالات متحده و دبیرکل سازمان ملل متحد بر سر تشکیل کنفرانس ژنو در روز 21 دسامبر 1973 با حضور نمایندگان مصر و اسرائیل و اردن صورت گرفت. سوریه به دو علت از حضور در کنفرانس امتناع ورزید اول اینکه دعوتی از سازمان آزادی بخش فلسطین به عمل نیامده بود و دوم اینکه هدف از تشکیل این جلسه چیزی نبود، جز تأیید و تصویب آنچه که مواد توافق مصر و اسرائیل واقع شد.

کنفرانس، سه جلسه تشکیل داد ولی به دلیل وجود اختلاف نظرها، کوچکترین نتیجه ای حاصل نشد. در جلسه سوم مقرر گردید یک کمیته نظامی برای بررسی مسأله جداسازی نیروهای مصر ـ اسرائیل تشکیل گردد. سپس مقرر گردید که تاریخ برگزاری کنفرانس به اوایل سال 1974 موکول شود (نک: کنفرانس صلح خاورمیانه).

کمیته نظامی مصر و اسرائیل جلساتی زیر نظر سازمان ملل متحد تشکیل داد ولی در خلال آن به یک راه حل مورد توافق نایل نگردید. در این فاصله کیسینجر دیدار "رفت و برگشت" بین اسوان و تل آویو را که از 12 الی 19 ژانویه 1974 ادامه یافت، آغاز نمود. این دیدار به صدور بیانیه ای در عصر روز 17 ژانویه در تل آویو، قاهره و واشنگتن که توسط شخص ریچارد نیکسون رئیس جمهور آمریکا اعلام شد، منجر گردید. در این بیانیه با جداسازی نیروهای مصر و اسرائیل اعلام موافقت شد و توافقنامه ای به همین منظور در روز 18 ژانویه و در چادر کیلومتر 101 توسط الجمسی و دیوید الیعازر رؤای ستاد ارتش های مصر و اسرائیل و آنزیو سیلاسفیو مشاورقانونی وزارت خارجه آمریکا و عضو شورای امنیت ملی این کشور امضا گردید.

در این موافقتنامه شرط پایبندی طرفین به برقراری آتس بس زمینی، دریایی و هوایی و عقب نشینی اسرائیل از خط دفرسوار و از نوار باریک شرق کانال و همچنین استقرار نیروهای فوق العاده بین المللی بین طرفین و نظارت بر اجرای دقیق مفاد موافقتنامه، قید گردید.

امضای نهایی موافقتنامه در روز 24 ژانویه بعد از تعیین عقب نشینی نیروهای اسرائیلی در 5 مرحله انجام گرفت. مرحله نخست عقب نشینی از ادبیه و سوئز در روز 25 ژانویه 1974 آغاز و روز 28 همان ماه خاتمه یافت. مرحله دوم از منطقه صحرایی شمال جاده سوئز به طرف شرق متلا در سینا از 28 ژانویه تا 4 فوریه انجام گرفت، مرحله سوم از روز 5 تا 12 فوریه ادامه یافت که در خلال آن نیروهای اسرائیل از جنوب بحیرات و غرب فناره به سوی منطقه جدی در شرق سینا عقب نشینی کردند. اسرائیل در مرحله چهارم که برای روزهای 13 تا 21 فوریه تعیین گردید از ناید و دفرسوار عقب نشست و در آخرین مرحله از 22 فوریه تا 5 مارس 1974 نیروهای اسرائیل از اسماعیلیه و حوضچه های المره تا خط مشخص نیروهای اسرائیلی در شرق کانال عقب نشینی نمودند. البته قبلاً توافق شده بود که "اسرائیل" از تخریب نیروگاههای غیرنظامی مناطقی که از آن عقب نشینی می کند، خودداری نماید.

براساس توافقی که طرفین به آن رسیدند، اسرائیل می بایست از ویران نمودن مؤسات غیرنظامی که از آن عقب نشینی می کرد، خودداری ورزد ولی نیروهای اسرائیلی دستگاههای کارخانجات سیمان سازی و مواد شیمیایی را که در راههای ورودی شهر سوئز قرار داشت تفکیک نمودهو شبانه در خلال 15 روز به داخل سرزمین اشغالی انتقال دادند.

نتایج موافقتنامه از جنبه نظامی همانا حضور ارتش اسرائیلی در فاصله 10 کیلومتری گذرگاههای (متلا ـ جدی)، کاهش نیروهای مصری مستقر در کرانه شرقی از 70هزار سرباز و 700 دستگاه تانک به 7000 سرباز فاقد سلاح سنگین، اقدام مصر به لایروبی و پاکسازی کانال سوئز و بازسازی شهرهای کانال به عنوان مقدمه ای برای بازگشایی کانال جهت کشتیرانی در خلال یک سال، عدم پایبندی اسرائیل به عقب نشینی دیگر، اکتفا نمودن مصر به اجازه ای از سوی اسرائیل برای اجرای مفاد قطعنامه 242 شورای امنیت و باقی ماندن چاههای نفت سینا در اختیار اسرائیل بود.

موافقتنامه مذکور به شکست محاصره نیروهای اسرائیلی مستقر در خط دفرسوار و تأمین سلامت افراد آن منتهی گردید. و این مسأله ای بود که اسرائیل همواره در مقابل عقب نشینی نیروهای خود از کرانه غربی کانال و رفع محاصره ارتش سوم مصر به آن تکیه می کرد.

نتایج موافقتنامه از جنبه سیاسی در بندهای زیر خلاصه می شود:

1 ـ ملاقات طرفین مصر و اسرائیل دومین ملاقاتی است که بعد از ملاقات نخست به سال 1949 در رودس بین دو طرف انجام می گیرد.

2 ـ موافقتنامه، نتیجه تلاشهای ایالات متحده برای ترتیب دادن مذاکرات مستقیم بین مصر و اسرائیل بود، مذاکراتی که اسرائیل برای تشکیل آن تلاش می کرد و ایالات متحده از مدتهای مدید خصوصا پس از تجاوز ژوئن 1967 نظر موافقی نسبت به آن ابراز می نمود.

3 ـ بازگشت ایالات متحده به منطقه عربیخصوصا به صحنه درگیری اعراب و اسرائیل با نفوذی بیشتر از سابق و با تأثیر مستقیم بر طرفین درگیر. افزون بر اینکه این بار تلاش می کرد از نقش اتحاد شوروی در کوشش برای یافتن راه حل عادلانه درگیری و مسأله فلسطینی جلوگیری نماید.

5 ـ موافقتنامه، زاییده اختلال تعادل قوا در مراحل اخیر جنگ اکتبر 1973 می باشد، همان اختلالی که ایالات متحده با اعطای کمکهای نظامی مؤر خود به اسرائیل، قبل از جنگ و حین آن، به وجود آورد.

6 ـ موافقتنامه یک گام فردی بود توسط مصر که بدون انجام مشاوره با دیگر طرفهای درگیر در عملیات نظامی علیه دشمن خصوصا سوریه و سازمان آزادی بخش فلسطین برداشته شد. و این تکروی که بعدها ادامه یافت اثرات خطیری بر روند درگیری اعراب و اسرائیل، مسأله فلسطین، همبستگی کشورهای عربی و موضع عربی در قبال این درگیری برجای گذاشت.

مآخذ:

1. بدری، حسن: حرب رمضان، قاهره 1975.
2. مرکز الابحاث: الحرب العربیة ـ الاسرائیلیة الرابعة، بیروت 1974.
3. صبری، موسی: وثائق حرب اکتبر، 1974.