اسرائیلیات

اسرائیلیات (Israeliyat) مجموعه ای از داستانها و تفسیرهای ارائه شده برای قصص و احکام قرآن است. بسیاری از این اسرائیلیات به داستانها و افسانه هایی می پردازند که قهرمانان آنها شخصیتهای ذکر شده در "عهد عتیق" است؛ قهرمانانی که نامشان در "قرآن" ذکر شده است. بر پایه این اسرائیلیات، داستانهای قرآن ادامه داستانهای عهد عتیق است و ابراهیم ذکر شده در تورات همان حضرت ابراهیم است که نامش را در قرآن می بینیم.

با توجه به این که قرآن داستان پیامبران را به طور کامل ذکر نکرده است به همین دلیل نویسندگان اسرائیلیات در تفسیر خود برای پر ساختن خلأهای ناشی از این امر به کتابهای دینی یهود متوسل می شوند. اسرائیلیات همچنین به عقایدی همچون مسیح رهایی بخش (مهدی منتظر)، قیامت، عذاب قبر و اسم اعظم خداوند می پردازند. اکثر اسرائیلیات جنبه حلولی افراطی دارد که به شدت با اندیشه توحیدی در تضاد است. بدیهی است فرضیه استمرار کامل و تلاش برای پر ساختن تمامی خلأها از ویژگیهای نظامهای حلول گراست که وجود هیچ فاصله ای را در چارچوب گسترده خود نمی پذیرد.

ابن خلدون در مقدمه، عوالم نفوذ اسرائیلیات در میان مسلمانان و رواج روایت آنها را برشمرده، از جمله می گوید که اعراب اهل کتاب و علم نبودند و بی سواد و بادیه نشین بودند. آنها وقتی می خواستند چیزهایی همچون آغاز آفرینش و اسرار هستی را ـ که همه خواستار دانستنش هستند ـ بدانند، از اهل کتاب یعنی یهود می پرسیدند و از آنها بهره می گرفتند؛ تازهخود این یهودیان نیز بادیه نشین بودند و از این مسائل در حد عوام اهل کتاب خبر داشتند. اکثر آنها از قبیله حمیر بودند که به دین یهود ایمان داشتند و پس از مسلمان شدن همچنان باورهای خود را نگه داشته بودند.

مفسران سهل انگاری نمودند و کتابهای تفسیر را از این روایتها پر ساختند. اصل این روایات به یهودیان بادیه نشین باز می گشت که اهل دانش و تحقیق نبودند (حفنی). اینها همه بدان معناست که تمایلی عامیانه و ابتدایی نسبت به شناخت اصل و حقیقت امور وجود داشته است و مفسران از خلال ارتباط با یهودیان شبه جزیره عربستان این خلأ را پر می کردند؛ البته این یهودیان، خود به یهودیتی عامیانه ایمان داشتند که از توحید دور بود و یا به حلول گرایی تمایل داشت و برای همین می خواست همه خلأها و شکافها را پر کند.

حفنی در این زمینه به نام اصحاب کهف، رنگ سگ آنها و تعدادشان، عصای موسی و اینکه از چه درختی بود، نام پرندگانی که خداوند آنها را برای ابراهیم زنده ساخت و نوع درختی که از طریق آن خداوند با موسی سخن گفت اشاره می کند که همگی برگرفته از تفاصیل روایی است و دانستن آنها هیچ فایده ای ندارد؛ اما ذهن عوام همواره خواهان دانستن همین جزئیات مادی و عینی است؛ زیرا در فهم امور انتزاعی و ماوراءالطبیعه مشکل دارد.

دکتر حفنی توضیح می دهد که اسلام نسبت به این موضوع، موضع کاملاً روشنی دارد؛ زیرا در قرآن آمده است که خداوند برخی امور را پنهان نگه داشته است و معلوم بودن آنها دربردارنده هیچ گونه فایده دینی و دنیایی برای مردم نیست. به همین دلیل، اختلاف در این موارد نیز جایز است. در آیه 22 سورهکهف چنین آمده است: "خواهند گفت که آنان [ اصحاب کهف] سه تن بوده اند که چهارمینشان سگ ایشان بوده است و می گویند که پنج تن بوده اند که سگشان ششمین آنها بوده است؛ این سخنان [بی پایه] را چون تیری در تاریکی رها می کنند.

برخی نیز می گویند که ایشان هفت تن بوده اند و هشتمین آنها سگشان بوده است. بگو که پروردگارم شمار آنها را بهتر می داند و تنها اندکی از ایشان باخبرند؛ پس درباره آنها جز در حد گفت وگوی ظاهری بحث و جدل نکن و درباره آنان از کسی نظر نخواه".

بسیاری از اسرائیلیات از طریق یهودیانی که در صدر اسلام مسلمان شدند. مانند کعب الاحبار وارد تفاسیر اسلامی شده است. اما پس از مدتی تنها یهودیان مسلمان شده منبع اسرائیلیات به شمار نمی رفتند؛ زیرا بسیاری از مفسران مسلمان برای تفسیر داستانهای قرآن به کتابهای دینی و یا فولکلور یهودیان مراجعه می کردند. ذهن توده مردم نیز به سبک اسرائیلیات به داستان پردازی روی آورد. ما معتقدیم که رویکرد گنوسی میان عامه مردم رایج گشته و به فرآیند تفسیر در تمامی ادیان توحیدی راه یافته است.

لازم به یادآوری است که بسیاری از اسرائیلیات اساسا فولکلور یهودی بوده است که به بخشی از اعتقادات رسمی یهودیت مبدل شده است. تلمود به همان اندازه که کتاب تفسیر است کتاب آداب فولکلور است. به اعتقاد ما شخصیتهای عهد عتیق از نظر ویژگی و رفتار با موارد مشابه که نام آنها در قرآن کریم ذکر شده است، فرق می کنند. ابراهیم ذکر شده در تورات با ابراهیم(ع) که داستان وی در قرآن آمده است یکی نیستند.

مأخذ

1. المسیری، عبدالوهاب: دایره المعارف یهود، یهودیت و صهیونیسم، ترجمه مؤسسه مطالعات و پژوهشهای تاریخ خاورمیانه، دبیرخانه کنفرانس بین المللی حمایت از انتفاضه فلسطین، جلد پنجم، چاپ اول، پاییز 1382.