ساکس، نللی (1970ـ1891)

نللی ساکس (Nelly Sachs) شاعره ای آلمانییهودی است که جایزه نوبل گرفت و در برلین به دنیا آمد. خانواده اش از یهودیان همگون شده و پدرش کارخانه داری ثروتمند بود. نخستین شعرهایش به زبان آلمانی را در هفده سالگی سرود و نخستین اثرش در 1921 به بازار آمد. اشعارش مضمون مسیحی و صوفیانه دارد که به زبان رمانتیک سروده شده است. ساکس به تبار یهودی خویش توجهی نداشت و به آن اهمیت نمی داد.

هنگامی که نازیها در آلمان به حکومت رسیدند ناچار شد به سوئد بگریزد (1940). پس از این دوره بود که در شعرهایش به برخی موضوعات یهودی خصوصا نسل کشی نازیها پرداخت. در 1946 دیوان در خانه های مرگ را به "برادران و خواهران مرده اش" تقدیم کرد و قصیده دودکشها از مهمترین قصاید این دیوان است. در دیوانی که به سال 1949 منتشر نمود شعرهایی آورده است که نشان دهنده ایمان نامتناهی او به قدرت "ملت اسرائیل" بر بقا و اهمیت رسالتش در زندگی است.

اشعار ساکس وابسته به مکتب رمانتیسم آلمان است و به نظر می رسد که وی تحت تأثیر تصوف نیز بوده است. البته ابتدا از تصرف ژاکوب بومه و سپس از تصوف کابالا تأثیر پذیرفت. نوشته های حسیدیستی مارتین پوپر نیز بر او اثر گذاشت. محور بیشتر آثار او پیگرد، ترس، تنهایی و رنج است و غالب نوشته هایش پس زمینه های جهانی دارد.

خانم ساکس چند نمایشنامه هم نوشت که مشهورترین آنها رازهای رنج اسرائیل (1943) است و به نسل کشی نازیها می پردازد. ناقدان درباره اشعار وی و طبقه بندی اش اختلاف بسیار دارند. برخی بر این باورند که اسلوب اروپایی و رمانتیک ساکس با محتوای آثارش همخوانی ندارد و این آثار، ناقد گوارایی و دقت لفظی اند و به همین دلیل، خواننده نمی تواند در احساس و درک دینی وی شریک گردد.

شمار زیادی نیز عقیده دارند که آثار وی چه از نظر ادبی و چه از نظر فکری، هیچ تمایزی ندارد. با این همه در 1965 جایزه صلح ناشران آلمانی را گرفت و یک سال بعد نیز به همراه شاموئیل عجنون، نویسنده اسرائیلی، مشترکا جایزه نوبل ادبیات را دریافت کرد. او در هنگامی که جایزه را می گرفت گفت: "عجنون نماینده کشور اسرائیل است و من نماینده رنجهای ملت یهود".

اگرچه آثار ادبی او قطعا یهودی است، اما منابع ادبی ساکس، آلمانی و مطلقا غیریهودی است . منابع فکری و دینی او نیز چنین است؛ زیرا او از آثار متصوف آلمانی و مسیحی، ژاکوب بومه متأثر بوده است و مارتین پوپر نیز که به طور کلی تحت تأثیر اندیشه های دینی مسیحیت بوده، از منابع فکری ساکس به شمار می رفته است.

اثرپذیری ساکس از حسیدیسم نیز به جنبه های مسیحی آن بازمی گردد. این میراث فرهنگی آشکارا در آثار او دیده می شود و نخستین آثار شعر وی "مسیحی" وصف شده است. در سال 1940 در قصیده معروف دودکشها از یک تصویر مجازی مسیحی استفاده می کند. وی دودی را که از دودکش اردوگاههای آدم سوزی برمی خیزد به این شکل وصف می کند که متضمن پیکر اسرائیل است.

نمایشنامه معروف به نمایشنامه اسرار هم نوعی ادبی است که ریشه های کاملاً مسیحی دارد و به کشته شدن یک کودک لهستانی به دست سربازی آلمانی می پردازد (شاید بتوان گفت که این پژواک ماجرای به صلیب کشیده شدن مسیح است). نشانه های اساطیر حسیدیستی درباره قدیسان نیز در این نمایشنامه تکرار می شود؛ قدیسانی که به برکت پاکیزگی خویش سبب استمرار حیات هستی می شوند و خللها و کاستیهای عالم را اصلاح می کنند.

ما مضمون مسیحی این مفهوم را در جای دیگرتوضیح داده ایم (بنگرید به: مسیحی سازی یهودیت). آثار وی را آمیزه ای از تعبیرات حسیدیستی و تعبیرات مسیحی دانسته اند و آمیزش دو عنصر تنها زمانی ممکن است که وجه اشتراکی میانشان باشد. عملاً نیز می بینیم که تعبیرات حسیدیستی مورد استفاده ساکس، همانهاست که جنبه مسیحی دارد و حسیدسیتها آنها را از اصل اسلاوی و ارتدوکس خویش گرفته اند.

اکنون می توان پرسید: آیا اروپا برای بیان هویت یهودی اش به ساکس جایزه داد یا به دلیل اینکه این هویت را کنار گذاشت؟

مأخذ:

1. المسیری، عبدالوهاب: دایره المعارف یهود، یهودیت و صهیونیسم، ترجمه مؤسسه مطالعات و پژوهشهای تاریخ خاورمیانه، دبیرخانه کنفرانس بین المللی حمایت از انتفاضه فلسطین، جلد سوم، زمستان 1382.